Bəzi tarix alimləri, o cümlədən Cəmil Həsənli, İran Azərbaycanının 1945 bir illik hakimiyyətin, Dünya ikinci Müharibədən sonra başlanan Soyux Savaşın birinci və başlancı qurbanisi sayır. 1945 illərdə, Rus, Amerika və İngilistan öz mənfəətlərin axtarırdılar. Ruslar topraxlarının genişdirmək siyasətin İran Azərbaycanındada axtarırdılar. Ruslar İran Azərbaycanın yerli əhali üçün azad etmək fikrində deyildilər. Bu siyasətdə İngilis və Amerika üçün, rusun Kominizmi genişləndirmə siyasəti anlamındaydı. Həmən məsələ Tehran hakimiyyəti üçün ərazi bütüvlülüyü məsələsidi. Amma İran Azərbaycanı əhalisinin talei burda gedirdi və Sovet Azərbaycanlılarılə İran Azərbaycanlıları bu yolda sədaqətlə çalışırdılar.
Cəmil Həsənli belə düşünür ki hanki hərəkat məğlub olursa, o ittihamlanar. Buna gorada, Azərbaycan Dimukrat Hərəkatın, kominist, solçu ya kaminizmın yayılması hərəkati kimi ittihamlayırlar amma eyni zamanda, Ğərbi Okrayn və Ğərbi Belarusiya, Sovyetlərə qoşuldu. İndi o tarixdəm 60 - 70 il geçir amma ona gora belə bir sorular və ittihamlar ortaya qoyulmayıb. Hamı. onu tarixin bir baş verilmiş və nəticələnmiş hadisəsi görür. Bu o haldadı ki İran Azərbaycanının movzusu siyasi mübahisənin başında gəlir. Niyə ki O, məğlub olub və hamı, bu məğlubiyyətə, günahkar birisin axtarır. Bu günahkarı, Sovyetdə, İngilisdə, Amerikada, İran Hakimiyyətində və ya xud İran Azərbaycanlılarında axtarılır.
1945 inci ilin Payızının əvvəliyə sonunda, Amerika siyasətləri arasında mənalı fərq görünür. Amerikanın Maskovada olan səfiri, İranda olan səfirdən istir ki İranın baş nazirilə (Nəxostvəzirilə) görüşsün və onu başa salsın ki İran Azərbaycanının dil, Mədəniyyət və tarix haqqın verməsələr və bu mevzu beynəlxalq təşkilatlarında tərh olunsa, İran Azərbaycanlıları haqlı olacaq. Amerikanin bi siyasəti, İranı xilas etmək siyasəti kimi görünür.
Cəmil Həsənlinin görüşünə gora, İranın tarixin vərəqliyəndə, tamam sənədlərdə İngiltərənin huzuru görünür amma İkinci Dünya Muharibəsi sona çatanda, İngilistanın rolu (nəqşi) deyişmişdi və Amerika onun yerin tutmuşdu.
O zamanda ki Sovyetlər İran Azərbaycanında bir işi başlayıb və nəticələndirmişdilər, Amerikanın bir şantajı əsərində, dalı oturdular. Niyə ki 1946 ilin Mart ayının birinci 10 günü, Soyux Savaşın başlanışıdı ki Azərbaycan üzərində və dövlətlər arasında gedən didərgin durum, muharibə devraninin müttəfiqlərinin, əməkdaşlığına (həmkarlığına) son qoyur. Möddətləridi ki Amerika və İngilis qoşunları İrandan çıxırdı və hamı gözlürdü ki Sovet qoşunları 1946 ilin Mart ayının 2 sində İrandan çıxsın amma həmən gün, Sovyet, Bakı neft sənayeinin təhlükəsizliyin qorumax məqsədilə, müvəqqəti olaraq İranda qalacağın elan etdi.
Sovyetin bu siyasəti, dünya siyasəti üçün bir şok və bir yeni mərhəleydi. Martın həmən ikisində, Sövyet ittifaqı dəmir və şusə yollarla İrana silah daşırdı amma Martin 26 və sahat 1:30 İstalin və Antonivun imzasilə bir əmir gəldi və Sövyet ordusundan istədi ki həmən gün axşam sahat 8 İrandan çıxmağa başlasın. İran Azərbaycanlıları bu şokda, məğlub oldular.
Bu həftənin İrana Pencərə praqramının qonağı Cəmil məəllim Həsənli dir ki bu mevzunu çox gəniş şəkildə Bulut Mehmandarlı və İnsafəli hidayətlə müsahibədə açıxlayır. Bu praqramı Amerika Səsinin Azərbaycani Servisinin sitəsində və Youtubunda gorüb və dinliyəbilərsiniz.
* * * * *
No comments:
Post a Comment