İranın siyasi qoroluşu və Vilayəti Fəqihin rolo ...

by: Insafəli Hidayət

İranın Əsas Qanununa gora, siyasi quruluş və orda qərarların nəcor alınmasin anlamaq, maraqlı və onəm daşiyən movzudor. İranın siyasi sistiminin başında “Vilayəti Fəqih” ya ali ruhani gəlir. Ali ruhaninin, siyasi və dini lider kimi rolo var ki indilikdə Ayətolla Seyid Əli Xameneyinin ixtiyarındadır. Vilayəti Fəqih, Əsasi Qanuna gora, İranda, hər şeydəm ostondor. Tamam hakimiyyət qovvələri, iqtisadiyyat, ictimaiyyat, hətta adamlarin xosusi əlaqələridə onon hokmo və nizarəti altındadır.

Teoridə, onon qodrəti o qədərdi ki əyər istərsə, dinin ən vacib əmalinda qaldıra bilər. Ohalda, insanların malı-darayatı, canı və namosu onon iznindədir və o ər-arvadları bir birlərinə haram edəbilər. Tamam hakimiyyət qovvələrinin ixtiyari ono əlindədir. Ocor ki şah dovrondən sonra, həmən ixtiyarlar əsasına, Ayətollah Xomeyni, İranın birinci xalq tərəfindən seçilmiş prizidenti: Əbolhəsən Bənisədri, işdən atdi və onon yerinə ozonə tabe olan birisin gətirdi.

Əsasi Qanunda Vilayətı (Vəliyyi) Fəqihə verilən qodrət, İran xalqının tarixində heç bir şaha belə verilməmişdi və sabiqəsizdi. Bu motləq qodrət, ordan qaynır ki İslam dinində və Şiyə məzhəbində, İnsanların canı və mal darayatı və habelə, hokumət, Allaha ayitdir. Allahdir ki hokuməti oz rəsullarına hedyə edir. Rəsullarından sonar da hokuməti 12 Siyə imamına verir.

Çiyə inanır ki bu gonədək 11 imam gəlib, gediblər. 12ci imam ğayibdir. Şiyənin fikrinə gora, onon ğeybət dovrondə, hokumət qormaq olmaz və hər hokumət ki qorola, kokdən batildir.

Ayətollah Ruhollah Musəvi (Xomeyni) bu məsələni çozməyə çalışdı və “Vilayəti Fəqih” onvanında tioriylən, bir kitab yazdı. Vilayəti Fəqih kitabında, iddia etdi ki 12nci imamin ğeybət zamanında, İslam dininin ali Ayətollahları ki 12 imamım nayibləri tanınırlar, onon adına, hokumət qora bilərlər. Bu hokumət, siyasəti ələ ala bilər və ictimanı idarə edə bilər. Hətta coma namazıda bərpa olabılər. Niyə ki Şiyə dinində, coma namazın, allahın rəsulu və imamlarin iznilən bərpa etmək olar.

Çon allahin və ondan dolayı allahın rəsullarının və İmamların insanlar və ictima ustundə tam qodrəti var və xalq, məhz, onların əmrinə tabe olmalıdılar, Vəliyyi Fəqihində həmən yeri var.

Bunlan belə, Əsasi Qanunu yazanlar, ona bir neçə şərt voroblar. O cəmlədən, Vəliyi Fəqihi bir Rəhbər Motəxəssislərinin Şurasının Məclisinin (Şurayi Xobregani Rəhbəri Məclisi) seçməsi nəzərdə alınıb. Amma sonralar, Əsasi Qanunu əvəz edib və Vilayəti Fəqihi, “Vilayəti Motləqi Fəqihə ” çevirdilər ki onon qodrətinin həddi mərzi yoxdu. Bu Rəhbərin Motəxəssislər Şurasi Məclisi, Ayətollah Xomeyninin olomondən sonra, sonku dini lideri: Ayətollah Seyyid Əli Xameneyi-ni seçməlidi. Həmən çura hər ildə iki iclas keçirməlidir ki gorə, əcəba, Motləq Faqih, liderlik şərayitinə malikdirmi?

Bu məclisin ozvoləri “Ayətollah” olmalıdılar. Onlari, xalq seçməlidir amma əvvəldə onlari bir ayrı Şura seçib və xalqa gostərməlidi. Niyə ki Vilayəti Fəqih tiorisində, xalq bir sağır uşaq kimidir ki ozo oz səlahiyyətin doşonəbilməz. Gərək ki ona bir kəbir adamlar, yol bacanı gostərsinlər. İranın Əsasi Qanununda, bu kəbir adamlar bir organ ya həmən Şurayı Nigəhban ya Əsasi Qanunun Alı Nizarət Şurasında ictima ediblır.

Şurayi Nigəhban ya Əsasi Qanunun Alı Nizarət Şurası, Vəliyyi Fəqihdən sonra, ən yoksək qodrət və gocə məlikdir. O şuranın 12 ozvo var. Onların 6 sın Vəliyyi Fəqih mostəqim qondarır. Qalan 6 digər ozvoləridə, lider qondarmış Ədliyyənin Rəyisi seçib və İran parlımentinə möərrifi etməlidir.

Həqiyqətdə, Ədliyyənin rəyisidə, alı liderinən səlah məşvərətdən sonra, o 6 nəfəri moərrifi idir, və beləliklən, Şurayi Nigəhban ya Əsasi Qanunun Alı Nizarət Şurasının ozvolərinin hamısın, Vəliyyi Fəqih qondarır və xalqin onları seçimində, heş rolo yoxdor.

Bonlardan əlavə, bir daha diygər “Şura” var. Bu şuranın İran İslam Comhoriyətinin birinci yazılmış Əsasi Qanununda yeri yoxodo. Ayətollah Xomeyninin omronon son aylarında, Əsasi Qanunu deyişdilər və orda bir yeni Şuraya da yer aşdılar: “Nizamın Məsləhətin Təşxis Verən Şura” (Hakimiyyətin Məsləhət Şurası) adlandırdılar.

Bu şuranın üzvolərinin tedadı, bılli deyil. Necə ki onon üzvolərində, İran xalqı seçmir. Bəlkə onon tamam-kamal ixtiyaratı Vəliyyi Fəqihin əlindədir. Bu şuranın icra işlərində, heş dixaləti yoxdo. Sadəcə, İranın kolli siyasətlərin bəhs edib və Vəliyyi fəqihə fikir və məşvərət verməlidir amma Vəliyyi Fəqih oların fikirlərin rəd edib və gorməmiş tutabilər.

Rəhbər adı çəkilən Şurayi Nigəhban vasitəsiylən İranın tamam siyasi və iqtisadiyyatını kontorol edir ki heşkim onon moxalifətində, iş ostonə yol tapmasın. Eyni halda ki İranin seciminin hamısı bir adamın əlindıdir, Əsasi Qanun yazanlar, çalışıblar ki İranda kilasik uç qovvəni yaratsınlar ki bir birlərindəndə mostəqil olsonlar. Bu uç qovvə: Perezident və onon kabineti (Devlət ya İcra Qovvəsi), İslami Şura Məclisi (Parlıman) və Həkəmiyyət Qovvəsi (Ədliyyə). Əsasi Qanuna gora, bu uç qovvələr, bir birlərinin işlərində dixalər edəbilməzlər.

Əsası Qanunda deyilir ki Vəliyyi Fəqihdən sonra, İranın ali məqamı, perezident (Comhur Rəyisi) dir. Perezidenti, xalq seçməlidir amma çon xalq sağırdır, Nigəhban Şurası bir soro namizədlərdən, 3-4on seçir və xalqa təklif verir ki onlardan birin seçsinlər. Əyər onlardan başqasına səs versələr, onların səsləri yanır və sayılırmır.

Seçilən perezident, ozonə həmkarlar ya vəzirlər seçməlidir amma bir sonnət olaraq, Vəliyyi Fəqihin fikrin və təsdiqin - nazirlərin namizədlərinə gora - almalıdir. Sonra kabinət ozvolərinə, parliament, Etimad səsi verməlidi.

İranda ikinci onəmli və qodrətli qovvə, Ədliyyədir. Ədliyyənin Başqan ya Rəyisin, Vıliyyi Fəqih seçir və Mənsüb edir. Xalqın ya parlımanın ono seçməkdə, əbəda rolo yoxdo. Amma Ədliyyənin bir nazırı var ki heş qodrəti yoxdo. Sadəcə, illik bodcanı və parlımana gondərilən layihələri, devlətə və parlımana aparır.

Uçonco qovvə, hamısından zıyifdi, İslami Şura Məclisidi. Bu şuranın 290 özvö var ki İran xalqı tərəfindən seçilməlidilər amma çon xalq sağırdılar, məsəln on min nəfərin içindən, Nigəhban Şurası, məsəla 1000 nəfəri srçir və sonra onları xalqın ixtiyarında qoyor ta xalq 290 nəfəri seçsin.

İranın İslami İnqilabından sonra, bu idiolojik sistimin Əsasi Qanunun yazılmasında, tamam İranın siyasi partiyalərı, goropları və xalqlari, iştirak etmişdilər və İran- Azərbaycanının liderləri və xalqından sonar, heş kim onlan moxalifət etmədi. Təkcə İranın Azərbaycan xalqı, o edeolojik sistimi “Molla”, “Əmmamə” və “Dinçilər” diktatorloğo adlandırdılar və ona boyon əymədilər. Ona gorada, İranın siyasi və mobariz qovvələri, Azərbaycandan himayət etmədilər və ono, tək qoydolar. Oda səbəb oldo ta Vilayəti Fəqihin zoro, Azərbaycan xalqına çatsın və Onların ziyalı və dictator ziddi olan Ayətollahi: Seyyid Kazim Şəriyətmədari adlim dini lider və Moctehidi totdolar və tilviziyada təhqir etdilər. Sonrada, Ayətollah Şəriyətmədarinin siyasi partiyasınin: “İranın Mosəlman Xalqının Partiyasınin” liderlərinin bir tedadın edam etdilər və İslam Comhoriyyətinin siyası və Vilayəti Faqih əsaslı idiyalojo qoroloşo, bir az moxalifıtinən, bərpa oldo.