اصلاحات دوره سلسله تورک قاجار در ممالک محروسه از ناصرالدین شاه به بعد

مشروطه: نتیجه طبیعی اصلاحات قاجاریه 

چگونه ما را تحمیق کرده‌اند تا قبول بکنیم که مجازات دو بازاری گرانفروش قند، جرقه «انقلاب مشروطیت» را زد. هر روز در ایران، مردمانی را می زنند، افرادی را زندانی می کنند، اموال تجار را مصادره می کنند، افراد را در ملاء عام و زندان ها اعدام می‌کنند اما انقلابی آغاز نمی شود. در حالی که همه مردم در انتظار یک دگرگونی و سرنگونی دولت و رژیم در تهران هستند.

در حالی که مردم امروز هم نسبت به آن زمان، صدها هزار برابر تحصیل کرده هستند و به منابع خبری جهانی دسترسی دارند. روزنامه ها، رادیوها، فیلم ها، سریال ها، اخبار، ماهواره ها، اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و … بیشتر و در دسترس هستند و در آن زمان نبوده‌اند اما تحلیلگران پهلوی زده، می‌خواهند مشروطه را حاصل مجازات دو گرانفروش و چند برگ روزنامه هایی که در لای طاقه های پارچه، به ممالک محروسه قاچاق می‌شده اند، نشان بدهند و ما مردم هم، چشم و گوش بسته، تحیلیل های آن‌ها را از راه تقلید، پذیرفته ایم.

باید به ریشه‌های واقعی فکری، سیاسی، اقتصادی، علمی، روشنفکری و اجتماعی مشروطه توجه کرد.

در این میان، اقدام‌ها رهبران قاجاریه جهت زمینه سازی برای اصلاحات آرام و بدون خونریزی و مقاومت، بسیار مهم و حیاتی هستند.

بطوری که جناب «جمشید کیانفر؛ قاجار پژوه داخل ایران در گفتگو با روزنامه «انتخاب» گفته است: «به باور من دوره سلطنت ناصرالدین‌شاه دوره گذر از سنت به مدرنیته است. …

کیانفر معتقد است که «فرمانی را که ما به غلط می‌گوییم فرمان مشروطه، مشروطه نبود، در آغاز قول تاسیس عدالتخانه بود. مردم عدالتخانه می‌خواستند و مظفرالدین‌شاه فرمان تشکیل مجلس داد. یعنی مصلحت‌خانه را عام‌تر و بزرگ‌تر کرد. به همین دلیل هم انتخابات نخستین دور مجلس صنفی بود.»

آیا اقدام مظفرالدین شاه قاجار در زمینه تشکیل مجلس شورا ملی، نه عدالتخانه، نمی‌رساند که رهبران و پادشاهان قاجار در پی اصلاحات تدریجی بودند، نه انقلاب؟

1.

تاسیس روزنامه «لاپاتری» یا «وطن» توسط شخص ناصرالدین شاه و استخدام روزنامه‌نگار و کارشناس رشته چاپ و ماشین آلات چاپ، با حقوق بالا از فرانسه

2.

تاسیس چندین روزنامه دولتی و اجبار مردم و بخصوص کارمندان دولت به روزنامه خوانی. بنظر می رسد تا زمانی که فکر مسئولان مدیران دولتی، سنتی و ضد توسعه باشد، اصلاحاتی اتفاق نخواهد افتاد. در نتیجه، باید با زور، فکر مدیران را تغییر داد. اصلاحات از بالا یعنی همین.

3.

روزنامه نویسی شخص ناصرالدین شاه که امروزه به عنوان «خاطرات» یا روزنامچه ناصرالدین شاه قاجار منتشر می‌شوند و می‌توان در لا به لای آن ها، با افکار، اندیشه‌ها و نگرانی‌های شخص شاه در باره ملل و نیازهایشان در ممالک محروسه آشنا شد.

4.

استخدام نقاش از فرانسه و ترویج تعلیم نقاشی؛ خود شخص شاه هم تحت تعلیم نقاشی قرار گرفت و نقاشی می کشید.

5.

استخدام معلم موسیقی، در حالی که ملاهای پانفارس موسیقی را حرام می‌دانستند ولی ناصرالدین شاه قاجار، به آموزش موسیقی و رقص همت گماشت.

6.

خرید دوربین عکاسی و یادگیری کار با دوربین عکاسی

7.

جامعه امروز، محققان، جامعه شناسان، تاریخ شناسان و تاریخ نگاران، مدیون عکاسی و عکس های شخص ناصرالدین شاه، نه تنها از رده های شغلی و افراد در دربار بلکه از مردمان کوچه و بازار، … هستند

8.

ترویج آزادی فکر و رفتار افراد در جامعه

9.

آزادی پوشش زنان درباری و خارجی ها و عدم الزام به رعایت نوع خاصی از پوشش برای زنان و مردان در ممالک محروسه. در نتیجه همین تسامح حاکمیتی، لباس مردان و زنان زیادی اروپایی شده بود.

در نتیجه وقتی، رضا کودتاچی به تنها سفر خارجی خود رفته و با آزادی‌های مردم و توسعه اجتماعی در تورکیه آشنا شد، در بازگشت از تورکیه، حق آزادی زنان و مردان در انتخاب لباس و پوشش را از مردان و سپس از زنان سلب کرد. در نتیجه، جز چند ملای عقب‌مانده در نقاط اکثراً فارس نشین، اعتراض عمومی دیگری مشاهده نشد.

10.

ساخت تاتر و ترویج نمایشنامه نوسی و اجرای تاتر و موسیقی

11.

در جلسه رونمایی از کتاب «لوگوهای مطبوعات دوره قاجار»، مسئول آرشیو کتابخانه مجلس اعلام کرد: «طبق فهرستی که آقای قاسمی به ما ارائه داد، ۹۸۵ عنوان نشریه فارسی زبان در ایران و ۱۳۰ نشریه فارسی زبان در خارج منتشر می‌شده است» اما غلامحسین تقوی؛ مسئول؛ مدیر غرفه گنیجه مطبوعات، در بیست و سومین نمایشگاه مطبوعات اعلام کرد: در زمان قاجار، ۱۵۰۰ عنوان روزنامه در حال چاپ بود.

12.

در جلسه معرفی کتاب فوق که احتمالاً از پانفارس ها تشکیل شده بوده، هیچ‌ کس از نشریات غیر فارسی زبان، سخن بمیان نیاورد. مطبوعاتی مانند «ملانصرالدین» به زبان تورکی و در همان زمان منتشر می‌شدند و نقش توپخانه فکری روشنفکران را داشتند.

جلیل محمدقلی زاده و همکارانش در ملا نصرالدین، از مسایل و حقوقی سخن می‌گفتند که هنوز هم بخش اساسی خواست ها و حقوق ملل غیر فارس، بخصوص تورکان، تورکمانان، عرب ها، لورها، بلوچ ها و … از حاکمیت در ایران را تشکیل می دهند.

13.

تاسیس چندین دارالفنون یا دانشگاه در نقاط مختلف ممالک محروسه

14.

استخدام ده‌ها استاد دانشگاه و مهندس، برای آموزش دانشجویان دارالفنون در ممالک محروسه

15.

اعزام ده‌ها جوان مستعد برای تحصیل در اروپا و الزام آن دانشجویان به متخصص شدن در دو رشته علمی و تخصصی جداگانه.

16.

استخدام مهندس مکانیک ارئپایی در چندین رشته

17.

تاسیس کارخانه باروت سازی

18.

تاسیس کارخانه اسلحه سازی

19.

تاسیس کارخانه ضرب یا تولید سکه و مسکوکات.

به دستور شاه، یک دستگاه تولید مدرن سکه و مسکوکات از فرانسه خریداری شد و سپس با استخدام یک مهندس اطریشی، بکار افتاد. ضرابخانه به یک مجموعه اجتماعی بدل و سپس به یک محله با نام «ضرابخانه» بدل شد. این محله اقتصادی، در خیابان شریعتی و بالاتر از پل سید خندان در طهران، قرار دارد.

20.

تاسیس کارخانه «چراغ گاز» در طهران، اولين کارخانه‌‌اي است که ناصرالدین شاه قاجار در سفر به فرانسه خریداری کرده، سپس با استخدام یک مهندس اطریشی، در تهران بکار انداخت.

21.

بعدها، وقتی مظفرالدين شاه قاجار به روسيه سفر کرد، نخستين کارخانه چراغ برق را خريداري کرد که در محل کارخانه چراغ گازسابق استقرار یافت.

22.

در زمانی که سرمایه داری در ممالک محروسه بی رمق بود و منابع مالی و تکنولوژیکی و حتی حمل و نقل کالاهای تولیدی داخلی به بازارهای بین‌المللی محدود و یا بسیار اندک بود، شخص ناصرالدین شاه، برای جلب، جذب و تشویق سرمایه داران و سرمایه گذاران خارجی در رشته‌ها و زمینه‌های مختلف، در گوشه و کنار ممالک محروسه اقدام کرد که متأسفانه نویسندگان و محققان پانفارس ها از آن‌ها به عنوان قراردادهای استعماری یاد می‌کنند و تلاش در این زمینه‌ها را منفی نشان می دهند.

برای نمونه می‌توان از موارد زیر در تلاش برای جذب سرمایه های خارجی و رونق اقتصادی و استفاده از تکنولوژی های جدید در غرب یاد کرد:

الف - معاهده تلگراف: قرار بود بر اساس این معاهده، خط تلگراف اروپا به هندوستان از ممالک محروسه بگذراند. مسیر تلگراف در ایران، از خانقین به تهران و بوشهر می آمد و باید سواحل جنوبی این منطقه و کناره‌های هندوستان را به هم مرتبط می ساخت.

در مقابل هم، انگلستان باید هر سال، مبلغی در حدود4% هزینه‌ ساخت و مصالح خطوط مزبور را به دولت می پرداخت.

ب - قرارداد رژی: طبق این قرارداد، انحصار خرید و فروش توتون و تنباکوی ایران به مدت پنجاه سال به شرکت «رژی» تعلق می گرفت. آن‌ها برای این منظور، باید 650 هزار لیره استرلینگ در این منطقه سرمایه‌گذاری می کردند. علاوه بر آن، باید سالانه مبلغ ۱۵ هزارپوند استرلینگ، به همراه یک چهارم سود خالص خود را به دولت می پرداختند.

ت - قرارداد رویتر: قرار بود تا زرف خارجی در زمینه راه سازی، کشدن خطوط راه آهن، سد سازی، تأسیس کانال‌هایی برای آبرسانی یا کشتیرانی، بهره برداری از بخشی از معادن، ایجاد و راه اندازی بانک، فعالیت در کارهای عام المنفعه، خرید و فروش توتون، بهره برداری از جنگل ها و … سرمایگذاری کرده و کار ایجاد بکنند.

برای تظمین این هدف، باید 200 هزار لیره انگلیس هم به خزانه پرداخت می‌کردند و باید، سالانه هم 5% از سود خود را به دولت می دادند.

ث - قرارداد لاتاری: قرار بود به این منظور در ایران سرمایه‌گذاری بشود

ج – تاسیس بانک شاهی: قرار بود، این بانک در شهرها تاسیس بشود. می‌توانست در زمینه‌های مختلف سرمایه‌گذاری و کار ایجاد بکند اما باید در هر سال، 6% از منافع خالص (سود) خود را به دولت بپردازد.

همچنین باید از درآمدهای سرمایه‌گذاری ها در زمینه‌های مختلف هم 16% به دولت می‌داد

چ – عبورو مرور کشتی‌های بخاری همه دولت ها در رود کارون، با پرداخت حق العبور و با شرایطی امکان پذیر می شد.

خ – تاسیس بانک استقراضی یا بانک وام و اعتبار ایران، به طبعه روسی اجازه می‌داد تا در چند شهر شعبه دایر کند ولی این بانک موفق نشد. در نهایت هم، تأسیسات و امکانات آن به دولت ایران داده شد و در بانک کشاورزی دوره محمدرضا پهلوی ادغام گشت.

23.

شورایی 21 نفره تشکیل داد تا در بررسی صدور مجوزهای اقتصادی و تصمیم گیری های مهم کشوری مورد مشورت قرار بگیرد. تصمیم های این شورا در حکم قانون و حتی برای شاه هم لازم الاجرا بود.

24.

برای اینکه ناصرالدین شاه قاجار به تنهایی و مستبدانه تصمیم نگیرد، مجلس شورای دولتی یا کابینه ای متشکل از یازده (11) عضو را بکار گرفت.

25.

تلگراف، قبل از تلفن تنها وسیله ارتباط سریع با جهان پیرامون بود که با تلاش قاجاریه در بخش هایی از ایران براه افتاد اما با خواست ها وآمال های پادشاه فاصله داشت.

26.

اولین تلفن را خود ناصرالدین شاه از اروپا آورد و خودش هم اولین کسی بود که از طریق آن در ممالک محروسه سخن گفت.

27.

بالن هم تنها وسیله فضایی و بسیار مهم، پیشرفته و حتی تکنولوژی استراتژیک غربی بود که با کوشش های ناصرالدین شاه وارد ممالک محروسه شد.

28.

ماشین دودی یا قطار و خط راه آهن و لوکوموتیو هم در زمان ناصرالدین شاه در چند منطقه از کشور بکار گرفته شد ولی سیاستمداران دول غربی و سنتگرایان عقب‌مانده داخلی از اجرایی شدن معاهدات قاجاریه با شرکت ها و سرمایه گذاران خارجی در ممالک محروسه جلوگیری می کردند.

مثلا، ناصرالدین شاه برای کشیدن راه آهن در طول و عرض ممالک محروسه اش، حداقل پنج بار با سرمایه گذاران در کشورهای متخلف قرارداد بست.

29.

شخص شاه وقتی از سفر اروپا برمی گشت، با خود چند مهندس و دو اتومبیل آورد تا از آن‌ها برای آشنایی مردم با مظاهر تمدن غرب استفاده بکند.

برای همین، مهندسان، روزانه، ساعت‌ها با اتومبیل در وسط تهران رانندگی می‌کردند تا مردم با اتومبیل که سمبل سرعت و پیشرفت بود، آشنا بشوند.

30.

وقتی بیماری آبله در شهرها رواج یافت و مردم، در پی تبلیغات خرافه گرایان مبنی بر وجود جن در واکسن ها، از تزیق واکسن می ترسیدند، ناصرالدین شاه برای سلامتی مردمی که نمی خواستند از واکسن استفاده بکنند، آن‌ها را به پرداخت جریمه های سنگین مجبور می‌کرد تا از واکسن استفاده بکنند.

31.

مدرسه‌های جدید هم، یکی بعد از دیگری، در عصر او باز می شدند. در کنار تبلیغات ملاها، مدرسه برای آموزش دختران هم باز شده بود.

32.

دختر شاه شهید، از بنیانگذاران انجمن نسوان در تهران و زنی روشنفکر، بسیار جدی و منتقد بود که از حقوق زنان در جامعه آن روز دفاع می‌کردند و هم او جزو اولین زنانی بود که به سبک زنان غربی لباس می‌پوشید و از دیدگاه روحانیان عقب‌مانده پیروی نمی کرد.

33.

در همین دوره اصلاحات بود که یک کشتی کوچک بخار ساخته و در حوض کاخ گلستان در معرض دید پادشاه گذاشتند. بعد از آن بود که ناصرالدین‌شاه یک کشتی جنگی از اروپا خریداری کرد.

34.

ناصرالدین شاه بر سر امتحانات محصلین دارالفنون یا دانشگاه در طهران حاضر می‌شد. به محصلین نفر اول تا سوم هر رشته، در هر ثلث امتحانی (سالی سه بار) نشان اعطا می‌کرد. او درآمد حکومت یک ایالت را به علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، وزیر علوم، سپرده بود تا فقط صرف دارالفنون بشود.

35.

گر چه دانشگاه یا دارالفنون فعال بود اما شخص ناصرالدین شاه 42 نفر از محصلان را برای تحصیلات تکمیلی به اروپا اعزام کرد.

36.

ناصرالدین شاه مرکز ترجمه ای متشکل از حدود 50 زبان دان و مترجم تاسیس کرده بود که در آنجا بیش از 2500 کتاب در زمینه‌های مختلف، ترجمه شده بود.

ناصرالدین شاه همه این کتاب‌ها که در باره 1- متون نظامی 2- تاریخ، 3- جغرافیا 4- سفرنامه‌، ساخت تفنگ، فشنگ و حتی آیین‌نامه‌های انضباطی، آیین‌نامه قشون بودند را می خواند.

37.

در دوره ناصرالدین شاه بود که بزرگترین کتابخانه ممالک محروسه به کوشش شخص او ایجاد شد.

38.

تاسیس موزه هم از اقدامات علمی و توسعه طلبانه ناصرالدین شاه قاجار بود.

39.

در دوره ناصرالدین شاه قاجار، روزنامه های مهم دنیا بدست او می‌رسید و اعتمادالسلطنه هم روزانه 2 تا 3 ساعت برای او روزنامه‌ها را می خواند.

40.

او مصلحت خانه یا دارالشورای کبری را تاسیس کرد. در آیین‌نامه دارالشورا آمده که نه فقط اعضای مجلس مصلحت‌خانه هر روز از صبح تا ۴ عصر شور می کنند و اجازه قانون‌گذاری به آن‌ها داده می‌شود، بلکه اگر هریک از آحاد ملت بیاید در این‌جا نظرش را بگوید و نظرش با استقبال مواجه شود، بی‌ارج و قرب نمی‌ماند و به او پاداش داده می‌شود.

در پارلمان‌های اروپا هم چنین آزادی برای شهروندان وجود ندارد.

41.

ناصرالدین‌شاه 7-8 دیوان به وجود آورده بود: دیوان مظالم، دیوانخانه عدالت، مجلس تنظیمات حسنه، صندوق عدالت و... به نوعی که این دیوان‌ها مقدمات تاسیس دادگستری را فراهم می‌کردند.

42.

جز با اجازه ناصرالدین شاه، کسی از ملاها یا حکام شهرها حق اعدام نداشتند. به همین دلیل هم کمترین اعدام را در دوره ناصرالدین شاه دیده می شود. 150 سال بعد ازاو، جمهوری اسلامی در مقابل چشم میلیاردها انسان، جنایت قانونی و غیر قانونی می کند.

43.

ناصرالدین‌شاه ترجیح می‌داد که به جای هدیه های مالی-مادی (بر عکس اینکه ترویج کرده‌اند که او آدمی طماع بوده)، نسخ خطی نفیس یا نقاشی به او هدیه داده بشود.

انصافعلی هدایت

تورنتو - کانادا

یکم (01) نوامبر 2019

hedayat222@yahoo.com