مهندسی جهل 097
سفر به جهان زبان تورکی دوره صفوی با کتاب خطی، دست نوشته پانصد ساله تورکی
در جلسه نود و هفتم “مهندسی جهل”، با کتاب "صفه الصفا شیخ صفی الدین اردبیلی" آشنا شدیم که در کتابخانه ملی تبریز نگهداری می شده است.
این کتاب، در حدود پانصد سال قبل، توسط "محمد ابن حسن الکاتب" و در زمان حیات مرحوم شاه طهماسب اول نوشته شده است.
با توجه به شواهدی که در این برنامه توضیح داده شد، به نظر می رسد که این کتاب، نسخه اصلی و اولیه کتاب باشد که به دست ما رسیده است.
ممکن است چند صفحه (حداقل یک صفحه) از اول کتاب مفقود شده است.
متاسفانه در تمامی صفحه های کتاب، با چهار مرکزی روبرو هستیم که آسیب بسیار شدید و جدی به کتاب و متن تورکی آن وارد کرده است.
صفحات اولیه کتاب از نظر سخت افزاری هم آسیب های سختی را متحمل شده است.
با این همه، این کتاب به لهجه تورک های آزربایجان و لهجه ادبی دربار دوره صفوی نوشته شده است. فاصله سطرها و فاصله کلمات از هم مناسب و دست خط به سادگی قابل خواندن است و آدم های بیسوادی چون ما هم می توانند با کمی سماجت و تقلا، آن را بخوانند.
با مطالعه همین چند صفحه متوجه شدیم که بسیاری از کلماتی که امروزه و در ایران جعلی و جدید، تورک ها، آن کلمات را تورکیه ای یا استانبولی می نامند، جزو کلمات رایج دربار و عالمان دوره صفوی و ما قبل صفوی بوده است.
در مقایسه کتاب هایی که تا کنون در برناهم "مهندسی جهل" معرفی شده اند، می توان بسادگی
تفاوت لهجه آزربایجان با دیگر نقاط و دیگر جغرافیای تورک ها را در این کتاب مشاهده کرد.
نویسنده کتاب، اشاره می کند که کتابی در باره زندگی شیخ صفی الدین اردبیلی به فارسی وجود داشته است که برای مریدان مریدان تورک زبان او و اهالی "تورکستان" قابل خواندن و استفاده نبوده است.
لذا او مامور به نوشتن کتابی درباره زندگی پدر بزرگ شاه طهماسب اول می شود تا هم مریدان (قزلباشان، مردمان تورک همراه او) و هم تورکستان آن را بفهمند.
گز چه کتاب، در ظاهر آسیب های جدی دیده است اما زبان کتابت به زبان امروزی روستاها و شهرهای تورکمن صحرا، قشقائیستان و آزربایجان و حتی تورکیه امروزی بسیار نزدیک است.
در حین قرائت این کتاب و در رویارویی با کلمات و جملاتی که در آن به بیان مفاهیم پرداخته شده است، خواننده با قرائب و عجایبی روبرو می شود و می تواند بفهمد که حروف در زبان تورکی، در گذشته هم، به همدیگرتبدیل می شده اند و هنوز هم می شوند.
این کتاب منبع بسیار جالبی است که نشان می دهد، زبان فارسی، زبان دربار و زبان عالمان و زبان مردم عادی کوچه و بازار دوره صفوی و ما قبل صفوی نبوده است. به طوری که حتی مریدان، یعنی خواص و یاران آن حضرت هم از درک زبان فارسی که زبانی بیگانه در جغرافیایی تورک ها و تورکستان بوده است، بیگانه بوده اند.
همین کتاب نشان می دهد که اگر برخی از شاهان صفوی اشعاری هم به فارسی گفته باشند، زبان رسمی آن زمان و سراسر امپراتوری صفوی، زبان تورکی بوده است. تورکی هزمونی آن دوره را در ید قدرت خود داشته است.
اما به نظر می رسد که تورکی آن زمان آزربایجانی، تنه به تن تورکی تورکمنی رایج در تورکمنستان جنوبی و شمالی می زده است.
همین تشابه نشان می دهد که بر عکس فرضیه احمد کسروی، زبان مردم آزربایجان در گذشته، بخشی مهم از زبان تورکمنی بوده است.
همان طور که قاجارها، در اصل، تورکمن بوده اند ولی آزربایجان کنونی (در عصر قرن نوزدهم و بیستم) را به عنوان محل ثقل حاکمیت سیاسی خود برگزیده بوده اند.
آن نوع از گفتار و گویش تورکی، هنوز و با گذشت زمان و تسلط سیاسی اداری، آموزشی و استخدامی زبان فارسی، کاملا از بین نرفته است و در میان تورکمن ها و قشقایی ها رواج دارد. گرچه، همان زبان، با همان ریزه کاری ها، در بخش هایی از آزربایجان جنوبی هم زنده مانده است.
کتاب بسیا ر جالب و قابل استفاده برای متخصصان رشته های مختلف علمی و اجتماعی است.
مطالعه این کتاب، ما را با آن چه بر سر زبان تورکی آورده اند، آشنا خواهد کرد.
انصافعلی هدایت
28. 06.2025
No comments:
Post a Comment