دوشونجهنین شرطلری
بورادا، "دوشونجه"، "فیکیر" یا "فلسفه"نین شرایطی حاقدا دانیشدیم. نورمال، گونده لیک فیکیرلشمه ایله فلسفی یا «درین دوشونجه» آراسینداکی فرقلری اورتایا قویدوم.
منجه، درین دوشنجهنین بیر سئرا شرطلری وار کی دوشونجهنین نه اولدوقو آنلانسین. یوخسا گوندهلیک یاشامین دایاز و عادته دونموش دوشونجهلرینه، دوشونجه دئمزلر.
بیر - دوشونجه، درین اولمالی دیر. دایاز، قئسّا دوشونمک و تئز سونوجا چاتماق دوشونمک دئییل.
ایکی - درین دوشونن بیرئی گرک کی اله آلدیقی قونونو، هر طرفلی سالیب چیخسین. حتتا اگر قونونون بیر طرفلری وار کی گورونمور و اینسانلار تاریخ بویو، اونو گورمهمیشلر یا گورسهلرده بیزیم خبریمیز اولمامیش، او بولوملری داها درین دوشونمک و کشف اتمک لازیم دیر.
اوچ - دوشونجه حالیندا، دوشونورون، هئش بیر زاددان و شئیدن قوروخوسو و چکینمهسی الومامالی دیر. اگر دوشونور، دوشونرکن، بیر شئیدن قورخورسا، فیکیری دونار، دایانار و دوشونهبیلمز. قورخو، فیکیرلشمهنین و دوشونجهنین قتدار دوشمنی دیر.
دُورد- دوشونجه آزاد دیر. دوشونو ایله دوشونجه، هر قئید بندیدن آزاد بیر دورومدا اُرتایا چیخار. اگر توپلومدا دوشونجهنین ال آیاغینا کونده وورولارسا، دوشونجه، اینسانین و توپلومون زیندانینا دوشر. اگر دوشونجه، توپلومسال، دوشونجهسل، دینسل و ... حبسه آلینیرسا یا گوز آلتیندا بولونورسا، اُوزون قئسار و گول آچماز. بونون ائوچون، توپلومدا دوشونجهلهره هئش بیر شرط قویولمامالی و دوشونور ائوزون آزاد، راحات و بیر قوش کیمی هر یانا ایسترسه، آزادلیقی و اوچماق گوجون حیس اتمهلی دیر.
بئش - توپلومون آزاد اولماسی کافی دئییل کی دوشونجه چیچکلنسین بلکه دوشونورون ذهنی و دویغولاریدا، اونو اسیر اتمهمهلی دیر.
اگر دوشونورون ذهنی دویغوسال و بیلگیسل اولاراق اسیر اولارسا یا بیر عیدّه آداملارین و دوشونجهلرین کولگهسیندن چیخمایا جسارت اتمهزسه، دوشونور آزاد دئییل و اورتایا یئنی بیر دوشونور و دوشونجه چیخماز.
اصلینده، دوشونجه صاحیبی اولماق ایستهین توپلوم و میللت گرک کی توم دوشونجهلرین، دویغولارین، عالیملرین، اینانجلارین و ... هامیسینین قارشیسیندا آیاقا دوروب، اینقیلاب اتسین تا بو عوصیانین اتکیسینده، دوشونجه ائورتمک مقامینا اریشسین.
آلتی - هر بیر شئیه و حتتا موقدّساتا قارشی عوصیان اتمک ایستهیی اولان "اوتانمامالی" دیر. اوتانماق، ایذین وئرمز کی تاریخسل، دینسل، توپلومسال نوفوذلو آداملارین، دینلرین و دوشونجه لرین گولگهسیندن دئشاری چیخسین. گوله ده اولان هئش بیر وارلیق، بویا باشا چاتماز و داییم کولگهده قالار. فیکیر اورتمک اوچون، اوتانماق یاساق دیر.
یئدّی - دوشونور، دوشونرکن، آغئنا-بوزونا باخمامالی دیر. یعنی هئش بیر خاطیر حورمت تانیمامالی دیر.
طبیعی کی هر بیر دوشونجه، بیرینین خاطرینا دهیر. آمما دئمهمهلی. بیر چوخ شئیلر، آداملار، دوشونجهلر، تاریخیمیزده تقدیس اولموشلار و ... دوشونورون، دوشوندویو قونو یا دوشونجه ایله یاخیندان اوزاقدان ایلگیلی اولابیلر. دوشونور هئش بیر خاطیر حورمت ساخلامادان اونا بارماق باسمالی دیر.
اگر دوشونور، بو اونملی آدام، دوشونجه، اینانج، عنعنه و ... دیر دئسه یا او اونملی دئییل دئسه، بیر چوخ شئیلری الدن وئرر. دوشونجه ناقیص دوغور و اُلور.
سگگیز - دوشونجهنین آفتلریندن بیریده "تعصّوب" دور. دوشونور، دوشوندویو زامانلاردا، هئش بیر آداما، دوشونجهیه، دویغویا، یئره، یوردا، دوروما و ... تعصّوب گوسترمهمهلی یدر. تعصّوب، اُ زیندان مامورونا بنزیر کی اوزون زیندانا سالیر و آچاری اوزاقدا بیر یئره آتیر، الی آچارا چاتماسین کی زیندانی آچیب، چیخماسین.
طبیعی کی دوشنجهنی یاراداندان سونرا، هم دوشونجهیه، همده وطن، میللت و میللی چیخارلارا تعصّوبلو قالمالی یدر.
بو ایکی آشامانین بیلگیسینده اولوب، بیلگیلی اولاراق، تعصّوبسوز و تعصّوبلو اولماقی ایراده ایله سئچمهلی دیر. یوخسا دوشنجه، دوشونورون الی ایله محبوس حالینه گلیر و گلیشمز.
دوققوز - دوشونور، دوشوندویو عرفهده، دوشوندویو قونو حاقدا "حب و بغض" یا "دوستلوق و دوشمانلیقدان" عراق اولمالی دیر. هر بیر شئیین سئومک یا سئومهمک و یا اونلا ضید دوشمک، دوشونجهنی و دوشونورو باشقا یونه و آرخا یونلندیریر. دوشونورو، قونونو هر طرفلی و طرفسیز دوشونمکدن اوزاق ساخلار. بودا اودوزماقا یول آچار و اورتایا دوشونجه چیخماز.
اون - دوشونمک او زامان دوشونمک و دوشونجه دیر کی قونودا "درینلشمک" اولسون. اگر قونونون درینلیکلرین گورمز، دایازلاریندا اوزرسه، هئش نه الده اده بیلمز.
نئجهکی بیر دور آولاماق اوچون، درینلره کی هئش کیمسه اورایا جوممامیش، جوممالی دیر، یوخسا دوشونجه آماجینا اصلا ال آتاماز.
یعنی قونونون تاریخین، یُنلرین، گئچمیشین، آچیلمامیش یُنلرین، فرقیلی آچیلاردان موطالیعه اولدوقوندا، اونلاری بیلمهلی دیر کی دوشونورون دورومونا، توپلومونا، تاریخینه، مکانینا یارار وئر بیر سونوجا طرف یورویهبیلسین.
اون بیر - درینلشمک او زامان یئترلی اولار کی درینلهره "جومماقدان" قورخوب، دالی چکیلمییه. قارانلیقلارا یورومک و قورخولارا هوجوم لازیم دیر کی دوشنوجه تاپیلسین.
چ اینسانلار تاریخده میلیونلار موروارید، ان درین اوقیانوسلاردان بولوبلار آمما دوشونجه تاریخینده، دوشونجه میرواریدلرینین سایی چوخ آز دیر.
نییه؟
چون دنیز و اوقیانوس، دوشونجه اوقیانوسلاریندان داها ایشیق و منفعتلی گورونور. آداملار اوقیانوسدا میرواری آوینا داها چوخ ایستکله گیریرلر آمما دوشونجه آوی اوچون دوشونجهنین قارانلیق اوقیانوسلارینا گیرمک داها چوخ شهامت و جسارت ایستر.
میرواری آویندا بیر ایستک، ایراده و بیرده اوزمک لازیم یدر. منفعت، بیر نئجه مئتیر آشاغادا، بیر یئرده سنی گوزلور. بیر نئچه ساحاتدان سونرا ایسته دیگینی الده اده بیله جکسین آمما دوشونجه میرواریسی قارانلیقلاردا، بللی اولمایان بور بوجاقلاردا، بلکه ده آیلار دوشونمک لازیم، شایدده ایللر، کی بیر میرواری آوی الده اولا، بلکه ده الی بوش دونوش یاپا. چون بو دوشونجه اوقیانوسو دور.
اون ایکی- دوشونجه او زامان آوینا یاخینلاشا بیلیر کی او قونونو "بئیین" ده یارادیب، جانلاندیراسان. بئیین ده بیر شهر، بیر حاکیمیت، بیر دوولت، بیر سیستیم، بیر سئرا آرزئلار مئیدانی قوروب، چانلاندیراسان.
اگر بئینینده، بیر شئیی یارادیب، اونو جانلاندیریب، اونون هر بیر یانین گورمهیه چالیشان، گورونمهین یُنلرین گورورسن. بولونمایانلاری بولورسان.
بیرده، هر او شئی کی اینسانین ذهنینده شکیللنیرسه، او، بیر گون یئر ائوزونده ده جانلانیر. اگر بیر وارلیقی ذهینده یارادا بیلیرسک، ماحال دیر کی اونو یئر کوره سینین اوستونده یارادانمایاق. اگر او وارلیق ذهینده یارانیبسا، یئر اوزونده یارانماق اوچون ذهینه گلمیش دیر.
0۰
اون اوچ- بئیین وارلیقی، اینساندان دئشاریداکی ورالیقدان اوستون دور. دئشاریداکی وارلیقی، بیز اینسانلار یاراتمامیشیق. بیزیم دئییل. بیزیم ایراده میزله دئییل. ساده جه چالیشیریق کی بیزدن اولمایان وارلیقلاری اله آلیب، منفعت قازاناق.
آمما بئییندهکیلری بیز یارادیریق. بیزیم یاراتدیقلاریمیز، بیزیم اثریمیز، بیزیم وار اتدیگیمیز، بیزیم ایسته دیگیمیز، بیزیم آزرولاریمیز دیر. بئینیمیزدهکی یارادیقلار، بیزیم دیر. بیزیم اوچون دور. بیزه ال وئریش اوچون دور. اونلار، دونیانی، کائیناتی بیزیم ایرادهمیزه گتیرمک اوچون دور.
بونون ائوچون، بئیینده یاراتماق، طبیعتدن اوستون دور. چون طبیعتده وار اولان، بیر گون بیتهبیلیر آمما بئیین گوجو و یارادیجیلیقی بیتمز. بیتمهین بیر وارلیقین یاراتماقی، بیزیم الیمیزده دیر. و بیزه بیر اوجسوز بوجاقسیز ایمکان یارادیر. بو ایمکان، یئنی دونیالاری یارادار و ایداره ادر. کافی دیر کی بیز اینسانلار بو قودرتی الیمیزه آلیب، آلله لیقا باشلییالیم. چون بیز آللهین بیر پارچاسییئق.
اون دورد- بونون اوچون دور کی بئیین وارلیقینا، بئیین گوجونه، بئیینین اُزونه اینانمالییق. بئیین بیزیم ان اونملی دوشونجه سیلاحیمیز دیر. بیتمز تورکنمز بیر گوج دور. کافی دیر اونون قانادلارین اوچوش اوچون آچیق بوراخالیم. بئینیمیزه اینانالیم. بو بئیین، ایمکانسیزلاری ایمکانا، اولومسوزلاری وارا چئویرر. یئنی یوللار آچار. داغلاری دلیب، اریدیب، یول ادر.
اون بئش - "ایمکانسیز" بیر قاورام دیر کی اونا اینانیرسانیز، بئینینیز ایفلیج اُلور. دوشونجهنی دارا چکیر. ایرادهنی اعدام ادیر.
اگر ایمکانسیز گورونن هر بیر قونونو و شئیی ذهنین گوجونه و خییال گوجونه تاپشیریرسانیز، خیالینیزی، بئینینیزی آزاد بوراخیرسانیز، هئش بیر سدی-مانعی قبول اتمزسهنیز، بئیین اُ ایمکانسیزدان، ایمکانلار یارادار.
کافی دیر توپلومدا یارانان محبسلره، زیندانلارا، دوشونجهلره، دویقولارا، سایقینلیقلارا تسلیم اولوب، بئینیزی ائوز الینیزله زینجیره چکیب، قارانلیقا بوغدورمییهسینیز.
اونآلتی- اگر بیر یول یونتم گورونمور، و چیسگین-دومان هر یئری آلیب، بوروموشسه، یول اوردا دیر. دومانین آرخاسیندا دیر. چیسگینین اورتاسیندا دیر. جسارت ادیب، دومانی-چیسگینی گئچمک گرکیر. بئنیزی دومانین آرخاسیندا اولمایان دوشونجهلر ایله یورمایین و قورخودتمایین.
بئیین و اینسان، تانیمادیقی و بیلگیسی اولمادیقی قونولاردا، دویقولاری ایشه گیریرسه، بئیینی ایشدن سالارلار.
بونون اوچون، دویقولارا ایذین وئرمئیین خیال قورسونلار. خیال قورمانی، موطلقا بئیینه وئرین. بئیین ده قورخو اولماز آمما دویغولار، قورخولاری شکیللهندیریر.
بئیین گوجو، سیزین الینیزدن توتار، دومانین-چیسگینین ایچینه دالار. همن، قورخو بیتر. بیلگی و دویغو اولمایان یوروشده، هر بیر آددیم، بیلگی و ظفر دیر. بیر دوشونجه دیر. هر آددیم و دوشونجه، باشقا آددیملارا و دوشونجهلرده حامیله دیر.
یئنیلری، دوغدورماق گرکیر. دوغومدان و یئنیلیکدن قورخمایئن. بئیین دوغومونون سانجیسی چوخ و اوزون دور آمما دوغدوقو ائولاد، دونیانین ان گوزلی و تاتلیسی دیر.
اون یئددی - دوشونجه او زامان و چاغلاردا داها چوخ لازیم دیر کی توپلوم و اینسان وارلیقی بیر یولسوزلوقلا قارشی قارشییه گلیر. دوشونجه بو زاماندا داها چوخ اورتایا دوغار. چتین دوروملار، چتین و زور توپلوم شراییطی، دوشنجهلر دوغالار. یوللار دوغولار. دوشونجه، ان زور گونلرده، دورملاردا، چاغلاماق ایستر. اوچماق ایستر. قالخماق ایستر. ان زور زامانلاردا و یولسوزلوقلاردا، دوشونجهنین ایشی یئنی یول آچماق دیر.
بیر توپلوم محو اولورسا، اوزون زامان، زورلوقلارلا قارشی قارشیا چیخمامیش دیر. توپلومونوز محو اولماسین دییه، کندینیز زور زامانلار و چیخمازلار یارادین. زور گونلر گرلمز ایسه، دوشونجه اورتایا چیخماز. دوشونجه، زور دورومون ائولادی دیر.
اون سگّیز- دوشونجه، معمولی، گوندم یاشامی گئریده قویماقلا دوشونجهیه دونوشور. گوندهلیکلری دوشونمک، دوشونجه دئییل. اویون دور. عادت دیر. گوزو یوموولودا اونلاری یئرینه گتیرمک اولور. چون عادت دیرلر. اونلاری دوشونمهریک. دوشوندویوموزلر، او قونولارلار کی گوندهلیگیمیزده یوخ ایمیشلر. یئنی دیرلر. اونلارا عادت اتمهمیشیک. بونون اوچون دور کی ذهینیمیزه ایش دوشور. دوشونجه اورتایا چیخیر آمما دوشونجه نین پیس عادتی وار کی چوخ زحمت و چتینلیک سئون دیر.
نییه کی ذهین و اینسان، تیکرار و عادته موبطلا اولموش و عادت، ایشی-یاشامی قولایلاتمیش. عادت دن چیخماق همان، دوشونجهنین دئییشمهسی همان. بئیین دوشونجه درهسینه، سویونا، اوقیانوسونا گیریرسه، آردی آرخاسی دورماز، کسیلمز، گلیر. یولو تاپار، آچار. یولسوزلوقدان بیر یول ادر.
معمولی، عادت و گوندهلیک عادتلری دوشونجه سایمامالی کی دوشونجه ائولکهسینه ایاق باسالیم. بوراسی، یئر و آیاق باسدیقیمیز یئر دئییل. بوراسی یئنی بیر دونیا دیر. عادتدن چیخادیرسانیز، دونیانیزی دئییشدیریر. دونیانی دئییشدیرمک ائوچون، چالیشمانیزا گرک یوخ دور. بئینیزین چالیشما سیستیمین، گوندهلیکدن چکیب چخاردیب، بئیین دونیاسینا گیرمهنیز یئترلی دیر.
اون دوقّوز- اسگی دوشونجهلر و هر نه کی اسگی دیر، کوهنه دیر، اسگی دیر. درده دئیمزلر. اگر درده یاراسایدیرلار، بو گون یئنی یول یونتم آختاریشینا دوشمزدیک. هر نه کی اسکیده دیر، موزه و گوستری مالی دیر. اسگیدن قوپوب، گلهجهیه یونلنمهلی دیر.
اینسانلار، تجروبهلرینین و گئچمیشلرینین حسرتی ایله یاشارمیشلار. چون اونلارا عادت اتمیشلر. عادتده هر شئیی و قونویو راحاتلادیر و گوزللشدیریر آمما گئچمیشده هیش بیر حسرته دهیهر بیر قونو و وارلیق یوخ دور. حسرت اتمهلی لرین هامیسی گلهجکده دیر. گلهجک ان گوزل و ان شیرین دیر. نییهکی گلهجهیی بیزیم بئینیمیز یاراداجاق و بیز گلهجهیین خالیقی و آللاهی اولاجایئق. داها طبیعت بیزی ایداره اتمییهجک دیر. بیز، طبیعتی، ارزولاریمیز یولوندا یونلدهجهییک.
حورمتله
انصافعلی هدايت
