نه دن آزربایجان دین عالیملری، مشروطه ده و 1357 ده گئنیش ایشتیرک اتمه دیرلر؟

ابراهیم ساوالان جنابلاری آشاغاداکی قئسسا یازئدا، بیر گوزل تحلیل وئریر. من بو

تحلیلین یئرین بوش گوروردوم آمما منیم باخئش آچئم، ساوالان جنابلاری ایله بیر نئچه ساحه ده فرقیلی دیر.
منه بئله گلیر کی هم مشروطه ده همده 1357 ده، آزربایجان و تورک دین عالیملری فارسلار ایله فرقیلی ایدرلر. هم دین باخئشلاری، همده سیاست باخئشلاری فرقیلی دیر.
1. : فارسلار دین عالیملری لری، دینی عاینی سیاست و سیاستی عاینی دین بیلیرلر. بو فارسلار اوچون بیر تاریخی گله نک دیر. شعوبیه دن آلدئخ لاری بیر میراث دیر.
2. تورک دین عالیملری، دین له سیاستی آیئرمئشلار. بلکه بودا تورکلرده بیر تاریخی تجروبه دن قالان بیر گله نک دیر.
3. تورک موللالارئدا فارس دیلین (آز-چوخ) بیلیرلردیرلر. هم مشروطه ده، همده اوندان اوول و همده 1357ده.
4. اگر کربلا و نجف حوزه لریندن گلن گله نکله ره ده دیققت اتسک، اونلاردا بیر تاریخی تجروبه یه دایاناراق، سیاست ایله دین آراسئندا بیر سرحدلر قویوبلار و او سرحدلری آشماق ایسته میرلر. بلکه بو تجروبه ده عراقین خلافت مرکزی اولماقدان گلیر.
5. تورکلر (گونئی، قوزئی آزربایجان، عوثمانلی، تورکمنلر، و ...) ده عینی تجروبه لری، دین حوزه لرینده یاشئرلار. یعنی دینی، سیاستین ال آلتئسی و خادیمی اتمیرلر.
6. آیتوللاه سیدمحمدکاظم شریعتمداری بیر مدرن و حتتا پوست مودرن مدنی آدام کیمی 1357 اینقیلابئندا ایشتیراک ادیر و حتتا بیر سیاسی فیرقه یارادئر آمما بو دین عالیمی، آگاه و تیتیز دیر کی دینی سیاستدن آیری توتسون.
بو دوشونجه یه دایاناراق، او قادر اولور کی ائوزونون ایجتیماعی، سیاسی، دینی، عاییله و دین رهبری کیمی ایجتیماعی کارکترلر یا نقشلرینین فرقینده اولسون و هر بیر نقشی و کارکترلر ائوز یئرینده توتسون و باشقا روللارئندان آیری توتسون.
یعنی، بیله بیله چالئشئر هر بیر نقشین ائوز یئرینده اییفا اتسین و هئش بیر نقشین، باشقا سیله قاتئشدئرمئر.
7. بیر چوخ تورک آیتوللاه بیلیر کی بلکه تورک بیر دین عالیمی، دین له سیاستی ایراق توتماق دا باشاراجاقلئ اولابیلر آمما رقیب میللتین تاریخی گله نکلرینده، بئله بیر باشارئق یوخ دور.
بو تورک دین عالیمله ری دوشونورلر کی رقیب میللت و اونون دینی واو سیاستچیلری، تورکلرین بو آیرئنتئلارئن فرقینده اولمالارئن دوشونمز و بو رفتاری سهو آنلایئب، یانلئش دوشونوب، اونلاری چتین دورما سوخارلار.
فارس دین و سیاست عالیملری، بیر تورک دین عالیمی کیمی پوست مودئرن اولوب، هر توپلومسال، عاییله وی، دینی، سیاسی موقع و یئرله رین ائوزونه عاییت داورانئش هم باشارمازلار هم ده بیر بیریندن آیئرت اده بیلمز لر.
چون فارسلارئن تاریخی بوشلوقلارئ وار. بو بوشلوقلار، اونلارا بیر تاریخی عوقده دیر. فارس لاری همن تاریخی- سیاسی بوشلوقلارئ دولدورماغا جهد ادرکن، نقشلرین آیرئلئقلارین گورمزلر و بیر ایجتیماعی رولون گوله سینده قالئب، تامام دیگر عاییله وی و سیاسی و دینی و ایجتیهادی نقشلرین بیر بیرلرینه قارئشدئرارلار و بو خطانئن سونوجو، تورک له ره آغئر اولار.
8. بونون اوچونده، بیر چوخ آیتوللاه اینقیلابا و سیاسته قوشولملدئلار. عللامه طباطبایی نین بیر درین جومله سی وار: "بو اینقیلابئن بیر شهیدی وار. اودا اسلام دئر." بو سئوز، منیم ایددیعامئن ثوبوتونا بیر دلیل دیر.
9. عللامه طباطبایی و علامه محمدتقیرجعفری، ایکی آن یوکسک تانئمئرام دین خادیمیندن هئش بیری سیاسته قوشولمور. یعنی، دینله سیاستین آراسئنداکی تاریخی-تجروبه وی سرحدلری آشمئرلار.
10. آیتوللاه خویی، آیتوللاه مرعشی و بیر چوخ اعلا درجه لی دین خادیملری سیاسته قوشولمورلار. حتتا خمینی یه بئله یلخئنلاشمئرلار. عینن، عراق آیتوللاهلاری دا بویولون تعقیبچیسی اولورلار.
11. "ولایت فقیه" فکری و تئوریسی شعوبیه نین و سونوجوندا فارسلارئن و خوصوصیله فارس دیت عالیملرینین ایچ آرزولارلا ایمیش.
او حاقدا خمینی دن علاوه بیر چوخ فارس موللاسی کیتابلار یازئبلار. بو تئوریه اینانئبلار. تئوری اساسئندا، سیاستی دینه ارباب و عامیر قبول ادیب لر. حتتا دینی، سیاسته قولچو گوروبلر.
ایله کی دین، سیاستین الینده کی بیر سیلاحا چئوریلیب دیر و اونلار مین اینسانی دین آدی ایله سیاست آغاجئندان آسئب یا دا سیاست ایلانئنا یئم ادیب لر. بو دین آدئنا عومومی قتلی عاملاردا آزربایجان دین عالیمینین یئری یوخ دور. فتوا وئرمه میشلر.
12. اگر تورک و آزربایجانلی دین عالیملرینین ایکینجی بئولومونه دیققت اتسک کی اینقیلابدا فارس و شعوبییه دن یانا دوروبلار ، اوردا بیر نئچه جریان گورونور:
الیف- او موللالار کی بیر فارس دین عالیمی ایله ائولیلیک یولی ایله فامیل اولوبلار. قئز وئریب، قئز الئبلار. فارسلارئن دین و سیاسی دوشونجه سی آلتئندا قالئب لار.
ب- تورک و عراق حوزه لرینده تحصیل آلمئییبلر و دینی تحصیللرین فارس عالیملردن آلئب لار.
ج- بو تورک موللالار، فارس، شعوبیه و ولایت فقیه تفککورونه، اوردان اینانئبلار و او حوزه لرین باشچئلارئنئن خیدمه تینه گیریب لر.
د- بونلارئن بیر چوخو؛ خلخالی، موسوی تبریزی، اردبیلی کیمی موللالار دا فارسا اینانماقلارئنا و وفالی و صداقت لی اولماقلارئنا باخمایاراق، سیاسی سیستیمین ایچینمده، دینی و دینچینی، فارس سیاستی و شعوبیه خیدمتچیسی اولمانی درک ادیب، پئشمان اولوبلار.
پئشمانلیق اولوب-اولمامالارئنا جیددی بیر دلیل و سند یوخ دور آمما گورونور کی فارس سیاسی و دینی سیستیم اونلارئ ائوز ایچینده ساخلامئر. اونلاری غریبه و آیرئ گورور. بونا اساسنده، اونلارئن هامئسئن ایستیثناسئز، حرکتده اولان دین و سیاست قطارئندان چوله آتئر.
بللی اولان بو دور کی فارس دین و سیاست سیستیمی بو تورک خیدمتچیلرینده بیر قوسورلار، شکلر، فرقیلیک لر، دوشونجه لر گورور کی اونلاری قئراغا آتئر.
13. حتتا تورک موللا و آیتوللاه لار ایندی ده، آزربایجان میللی حرکاتئنا قوشولمئییبلر. اونلار اوچون، 1357 اینقیلابی داها بیر تجروبه دیر کی سیاستله دین تراسینداکی سرحدلره باش ایسینلر.
14. تورک دین خادیملری رینین بو داورانئشلاری هانکی تجروبه یه، سیاسته، تاریخه، دین دوشونجه سینه، هانکی تئوریه باغلی اولماسی چوخدا اونملی داشئمئر. آمما
15.آیدئن و موسللم ادیر کی آزربایجان دین سوننتی "سئکولار" دئر. آزربایجان میللی حرکت نه ظاهیرده ده چوخ گلمه سه ده، اونلا، اونون آماجا رئیس ایله و یول یئونتمیلری ایله ده موخالیف چئخمییه جاق.
16. البتته کی آزربایجان دین عالیمی، صفویلردن بری دینی بیر حاکیمییتی ایستیر لاکئن تجروبه سی اونا دایاناراق کی دین عالیمی سیاسته دیخالتین اتمزمیش و فارسلارئن پروپاگاندا و یالانلارئنا اینانماز.
17. تورک دین عالیمینین سئکولار دوشونجه سینین اروپا قدر عومرو و تاریخی وار. گله نکلرینده درین و گئنیش دیر و آزربایجانئن گله جه گینده اینکیشاف ئن و ایره لیله مه یین یولوندا دین آدئنا داشدا آتماز.
ایندی سیزی حورمتلی دیلداش و گورمه دیگیم دوستوموز یازئسئن اوخوماغا دعوت ادیرم.
یازان: انصافعلی هدایت
تورونتو - کانادا
اوندوققوز (19) سپتامبر 2018
hedayat222@yahoo.com

ابراهیم ساوالان:

احمد کسروی در تاریخ مشروطه
می‌نویسد که “در تبریز یا آذربایجان پیشوایانی همچون دو سید پیدا نشدند و این مردان گرانمایه بهره‌ی تهران بودند."

این جمله کوتاه کسروی نکته در خور تاملی را آشکار می‌کند که در دوره مشروطه در میان ترکها حتی یک روحانی در حد و اندازه‌های سیدمحمد طباطبایی، سیدعبداله بهبهانی، آخوند نائینی، آخوند خراسانی، آیت‌اله شیرازی و شیخ‌فضل‌اله نوری وجود نداشت و این با تمام آموزه‌هایی که تا امروز به ما چپانده‌اند و آذربایجان را مهد علما و روحانیون معرفی کرده‌اند مغایر است.

رسول جعفریان که مقایسه‌ای در مورد فضای حاکم بر مشروطه خواهان تبریز و اصفهان انجام داده است تاکید می‌کند که آذربایجان در آن برهه روحانی تاثیرگذاری که بتواند به روشنفکران و کنشگران اجتماعی-سیاسی جهت دهی کند نداشت و اکثر آخوندهای آن دیار چیزی در حد پیشنماز مسجد بودند و کاری نیز به امور سیاسی نداشتند. ولی مشروطه خواهی در اصفهان تحت تاثیر و هدایت علمای آن شهر و نجف قرارداشته است. جعفریان استنباط می‌کند که اگر مشروطه خواهان آذربایجان نیز به مانند تهران و اصفهان تحت هدایت علما بودند انقلاب مشروطه مسیر و ماهیت اسلامی می‌یافت ولی از آنجاکه علمای نجف، تهران رابطین تاثیرگذار و بلند پایه‌ای در آذربایجان نداشتند، نتوانستند آن قسمت مهم و تاثیرگذار ایران را پوشش دهند و انقلاب از آرمان‌های علما دور شد.

هفتاد سال بعد و همزمان با انقلاب پنجاه‌وهفت تعداد قابل ملاحظه‌ای از مراجع تقلید مانند آیت‌اله شریعتمداری، آیت‌اله مرعشی نجفی، آیت‌اله خویی، آیت‌اله حجت کوه کمره‌ای، علامه محمدتقی جعفری، علامه عبدالحسین امینی ترک بودند و روحانیون میان پایه این دیار نیز برخلاف دوره مشروطه به امور سیاسی وارد شدند که از میان آنها میتوان به آیت‌اله موسوی اردبیلی، آیت‌اله مشکینی، آیت‌اله محمدهادی میلانی، آیت‌اله زنجانی، آیت‌اله مدنی، آیت‌اله قاضی طباطبایی اشاره کرد و چون روحانیون توانستند علاوه بر تهران و اصفهان به تبریز هم دسترسی داشته باشند انقلاب را اسلامی کردند.

از منظر ما، رشد چشمگیر روحانیت در آذربایجان آن دوره، نتیجه مستیقم و ناخواسته برچیده شدن مکتبخانه‌های سنتی ( که فضای حاکم بر آنها ترکی بود) و رشد مدارس نوین به زبان فارسی است. این درحالیست که هنوز مکتبهای ویژه علوم دینی پابرجا بودند. با نگاه به زندگینامه برخی از این علما متوجه می‌شویم که آنها ابتدا چندی به مدرسه رفته‌اند ولی نتوانستند محیط خشک، بی‌روح و فارسی این مدارس را تحمل نمایند و سپس به مکتب‌های مساجدی که مدرس آن از اقوام و آشنایان بوده و محیط آن به زبان ترکی ( زبانی که کودک با آن انس داشته ) بوده پناه می‌برند و مقدمات را در همان زادگاه خود و نزد آن آشنا می‌خوانند، که غیر از کتابت همه امور به زبان ترکی بوده است. برای همین این مدارس دینی برای کودکان جذابیت زیادی داشته و باعث رشد چشمگیر روحانیت در آذربایجان می‌شود. از آنجاکه آذربایجان حوزه علمیه دینی نداشته همه آنها درمراحل بعدی راهی نجف و سایر حوزه‌ها شده‌اند و بدین طریق علمای نجف و قم رابطین خوبی نیز در آذربایجان یافته‌اند تا بتوانند همه ایران را پوشش داده و تنها ضعف خودشان در انقلاب مشروطه را جبران کرده انقلاب را اسلامی نمایند.
______
@ibrahimsavalan