مهندسی جهل 010: آشنایی با کتابی به زبان تورکی با ارزش قرآنی، در چهارصد و پنجاه سال قبل

  مهندسی جهل 010: آشنایی با کتابی به زبان تورکی با ارزش قرآنی در چهارصد و پنجاه سال قبل

امروز و در بخش دهم از سری برنامه های "مهندسی جهل" با دو کتاب تورکی تخصصی آشنا شدم.

کتاب اول؛ "صورت تقسیم" نام داشت و بسیار تخصصی بود. دانش و تجربه ما، برای فهم و هضم این کتاب بسیار ناکافی بود. 

کتاب در 192 صفحه نوشته شده است. متن نوشتاری کتاب که به زبان ادبی؛ نه ریاضی و حساب و کتاب نوشته شده باشد، بسیار اندک است ولی به تورکی تخصصی نوشته شده است.

گر چه زبان متن و توضیحات کوتاه کتاب به تورکی تخصصی است اما اکثر اوراق این کتاب با معادله های ریاضی، حل مرحله به مرحله مسائل ریاضی، با اعداد و ارقام و حل معادله های چند مجهولی پیچیده پر شده است.

ظاهرا وئ بر اساس ادراک ناقص ما از این کتاب و عدم آشنایی با ریاضیات، تصور کرده ایم که نویسنده این کتاب تورکی ریاضی، به ریاضیات محض نپرداخته است، بلکه خود ایشان یا دیگرانی، مسائل اجتماعی را به شکل مشکل مطرح کرده اند و نویسنده، به حل آن مسائل پیچیده اجتماعی و حقوقی با استفاده از محاسبات پیچیده ریاضی دست زده است تا راه حل های عملی و دقیق ریاضی برای مشکلات جاری در اجتماع و در محکمه ها پیدا بکند.

به نظر می رسد که ریاضیدانان و متخصصان ریاضی و محاسبات، بهتر می توانند موضوع ها و متن این کتاب را درک و فهم بکنند.

با این حال، به نظر می رسد که زبان ریاضی در زبان تورکی هم زبان عربی است.

متاسفانه، نام نویسنده کتاب و تاریخ نوشتار این کتاب بسیار مهم و تخصصی هم نامعلوم است و این نشان می دهد که در گذشته، فردیت گرایی در جوامع اسلامی و تورک جایگاهی نداشته است و آن ها در کل و جمعیت یا امت اسلامی و ایل تورک هضم و جذب شده و فناء فی الامت یا فناء فی الایل می شده اند.

کتاب دوم؛ "علم همای” و “نوشته خلیل حاجی اوغلو" هم کتابی تخصصی در زمینه عقاید اسلامی و فقه هست. نویسنده کتاب در صفحه 656 اعلام می کند که این کتاب، خلاصه نکات مهم 144 کتاب معتبر فلسفی، عرفانی، تفسیری، حدیث و ... است که نویسنده آن ها را در دو صفحه آورده است. کتاب در 168 فصل و یک خاتمه نوشته شده است.

گرچه تعدادی از صفحات اولیه کتاب در اثر مرور زمان و کتابداری نادرست، آسیب های زیادی دیده و بخش هایی از آن قابل خواندن نیست اما هر چه ار صفحات اولیه، جلوتر می رویم، از میران خسارات کاسته شده و زیبایی کتاب و متن و خط، بیشتر خودشان را نشان می دهند.

زبان کتاب، تورکی است اما در متن کتاب با آیات و احادیث فراوانی روبرو می شویم. ظاهرا، متن کتاب دستنوشته یک فرد با یک رسم الخط ثابت نیست. در نتیجه، متن کتاب از تنوع دست خط ها و افراد مختلف حکایت می کند.

با این وجود، همه نویسندگانی که این کتاب را نوشته یا نسخه برداری کرده اند، به تورکی بودن کتاب وفادار بوده اند. 

از طرف دیگر، همه نویسندگان با آوردن "صداهای کوتاه" بر روی حروف یا زیر آن ها، کمک زیادی به نوع تلفظ کلمات تورکی در آن تاریخ و جغرافیا کرده اند.

به نظر ما، این کتاب، یکی از منابع بسیار مهم دریافت و آشنایی با زبان ادبی، استاندارد، علمی و تخصصی تورکی و نمایشگر تاریخ تحولات در زبان تورکی است.

در کتاب های دیگر تورکی، مانند کتاب های لغت، در بیان تلفظ درست یک کلمه تورکی و صداهای حروف آن کلمه، یا از کلمه مشابه دیگر استفاده می کنند و یا با کلمات زیادی توضیح می دهند که هر حرفی با کدام صدا خوانده می شود تا به فهم آسان کلمه و تلفظ آن کلمه در تورکی تاثیر می گذارد و آن را سهلتر می کند.

لاکن، نویسندگان مرحوم این کتاب، با تحمل زحمت های فراوان در آن عصر و با دقتی که در نگارش درست قرآن بکار می رفته است، با افزودن "فتحه ( —َ )"، با "صمه ( —ُ )"، "با "کسره ( —ِ )" بر زیر یا بالای حروف، صدای هر حرف در زبان تورکی علمی و استاندارد را نشان داده اند و خواندن و درک و همچنین املای تورکی را بسیار آسان کرده اند.

این شیوه صداگذاری بر روی و زیر حروف، نه تنها خواندن کتاب را سهل کرده است، بلکه رسم الخط ها هم کتاب را به شیوه نگارش قرآن در آورده است. با دیدن متن کتاب، بدون این که به زبان آن توجه بکنیم و با دقت زیاد دریابیم که متن کتاب عربی و قرآن نیست، تصویری که در ذهن ناظر کتاب ایجاد می شود، تصور رویارویی با یک قرآن نفیس است که با دقت زیاد نوشته شده است تا صدای هر حرف و صداها در هر کلمه درست تلفظ بشوند.

 شاید نویسندگان می خواسته اند، بین قداست قرآن، موضوع کتاب و همچنین در بین قداست زبان تورکی، یک رابطه ذهنی و تصویری ایجاد بکنند و بگویند: همانطور که قرآن در نزد مسلمانان مقدس است، زبان تورکی هم مقدس و مهمترین رسم الخط در میان تورک ها است.

به نظر می رسد که این کتاب را فردی با نام "کنج علی آغا، فرزند احمد" وقف کرده است که در کتابخانه سلیمانیه نگهداری می شود. اما در آخر کتاب و در داخل یک کادر کوچک، "صاحب و مالک" کتاب را "ابوبکر آغا" معرفی کرده شده است. در عین حالی که جناب آزرباش هم "خلیل حاجی اوغلو "را احتمالا به عنوان نویسنده یا صاحب کتاب معرفی کرده است .

این کتاب در سال 1103 قمری هجری و در 684 صفحه نوشته شده است.

تصور می کنیم که خواندن این کتاب قطور و قدیمی که از تاریخ نوشتار آن حدود 350 سال می گذرد، بر هر تورکی واجب است تا هم با نگارش و املای درست کلمات و جملات تورکی، با دستور زبان نگارش تورکی، با زبان ادبی تورکی، با زبان علمی تورکی، با زبان تخصصی تورکی، با شیوه املای درست تورکی، با صداهای حروف در کلمات زبان تورکی، با صداهای کلمات در زبان تورکی، با جمله سازی در زبان تورکی، با تغییر کلمات در گذر زبان در زبان تورکی، با فرق تورکی کوچه و بازار با تورکی ادبی، با زبان تورکی درست در یک جغرافیایی خاص، با تلفظ و نوشتار متفاوت تورکی در عصر حاضر، آن هم در سیصد و پنجاه سال قبل آشنا بشویم.

این کتاب، یکی از منابع مهم و کتاب هایی است که می تواند علاقه مندان به زبان تورکی را به درون اقیانوس زبان تورکی بکشاند. چرا که در عینی تخصصی بودن کتاب واستفاده از زبان و لغات تخصصی و عربی، بسیار ساده و صمیمی نوشته شده است.

همچنین در نوشتن این کتاب، از رنگ مداد یا قلم قرمز برای نمایش آغاز و پایان پاراگراف ها و یا مشخص کردن، بعضی نکات کلیدی در بحث ها استفاده شده است. اما همین رنگ قرمز، با گذشت زمان، بیش از رنگ سیاه آسیب دیده و در حال از بین رفتن است.

انصافعلی هدایت

17 مارچ 2025