دینله ایلگیلی دوشونجه‌لریمین اوزتی
سوردو:
بئی، دین حاقدا نه دوشونورسونوز؟
جاوابلادیم:
دین، چوخ اونملی, توپلومسال بیر مسئله دیر.
یعنی؛ توم توپلوملاردا، دین مسئله‌سی واردیر. رنگی، آز چوخلوقو فرق ادیر.
منجه، دین و ایدئولوژی، هر ایکیسی ده، بیر شی دیر. بیر ایشی گورورلر. بیر آماجا خیدمت ادیرلر.
من، بولارین هر ایکی‌سین ده، ترازینین بیر کفه‌سینه-گوزونه قویورام.
چون کی یا دین حکومتین اوزو دور یادا حکومت اونو اداره ادیر یادا دین، حکومته یاردیم ادیر.
یعنی؛ دین ده، ایدئولوزی کیمی، اوز قانون و اراده‌سین، میلتین بوینونا، باسیر، گچیردیر.
البتته، هر اینسان، اوزونون عاغلی ایله، دینی یا دینلری دوشونور؛ اینانیر، اینانماز، او، باشقا قونو دور.
هر اینسان، دینی یا اوزونون دینین، بیر باشقا جوره تعریف ادیر. هر کسین دیندن باشقا بیر آنلاییشی اولور.
او اوزدن ده، فلسفه ده دییرلر کی هر بیر متنی اوخوماق، دوشونمک، آنلاماق و ایدراک اتمک، هر آدامدان، او بیری آداما فرق ادیر.
یعنی؛ هر آدام، همن بیر بللی متنی، یازینی، سوزو، باشقا جور دوشونور کی یازارین، سوز صاحیبینین، ان باشدا کی دوشوندویون دن فرقیلی اولور.
بو آنلامدا، متن‌لرین، یازیلارین، سوزلرین فرقیلی دوشونمک ده، هانکی متنین اولوب اولماماسی، فرق اتمیر. فرقیلی دوشونمک حاقدا، متن‌لرین بیر بیری ایله فرقی یوخ دور. هر متن اولا بیلر.
مثلن؛ سیزین بیر شعرینیز وار. سیز او شعری فولان زامان، فولان دویقو ایله، دوشونجه ایله، آماج ایله و یازدیقینیز بللی سوزجوکلر ایله یازمیسینیز.
او شعری، سیز یازیبسینیز. اونو یازاندا، بیر جوره دویقو و دوشونجنیز وار ایمیش.
سونرالار، حتی اوزدنوز ده، اونو، هر سری اوخویارکن، اولا بیلر کی همن شعری فرقلی دوشونه‌سینیز. هر دفعه فرقیلی آنلایاسینیز. آیری جوره دویغولاناسینیز.
فرض ادین کی او شعری، اون دفعه اوخویوبسونوز. او شعری، اون دفعه فرقلی دوشونوبسونوز.
ایندی، بیر شاعیر اولاراق، قایئدین باخین، بیر شعریزه.
عجبا او شعری، اون دفعه اوخویارکن، اون دنه فرقیلی دویقونوز اولور مو؟
ان باشدا کی یازدیقینیز دویقو ایله فرقیله‌نیرمی؟
عجبا او شعرینیزی، فرقیلی تفسیر الیه بولورسونوز مو؟
همن شعری، فرقله آنلایا بولورسونوز مو؟
اونو، فرقیلی آنلادا بیلیرسینیز می؟
منجه، دین‌لرده بوجور دور. چون، دین‌لرینده هامیسی، بیر متن، بیر سوز، بیر فیکیر و بیر دوشونجه توپلوسو دورلار.
البته کی، من، الیمیزده اولان یازیلمیش متن‌لردن، دینلردن دانیشیرام. یعنی شفاهی لردن دانیشمیرام.
چونکو، حدیث‌لر، ریوایت‌لر دینین متنی دئیرلر. حدیث دئدیک‌لری،دین دئیل. چون، حدیث‌لر، دینه اضافه اولونموش، بیر عیدده، ایسلام تاریخینده و گئچمیشینده کی عالیملرین، ملالارین باخیشلاری دیر. سوزلری دیرلر.
حدیث‌لر، ریوایت‌لر، هر نه قدر موقددس اولونموش اولسالار بئله، دینین و دین صاحیبینین باخیشی، سوزو، دوشونجه‌سی، فیکیری و فرمانی دئیل.
ایسلامدا، ایکی قونونو، بیر بیریندن آیئرت اتمه‌لی دیر. آللاه و آللهین خبرچیسی یا سوزجوسو، یادا ائلچیسی، ایکی آیری و باشقا وارلیق دیرلار.
اونون اوچونده، ایسلامدا، اسلامچیلیقدا ایکی آیری آیری شهادت گتیرمه‌لی دیر:
اشهد ان لا اله الا الله.
اشهد ان محمدا عبده و رسوله.
یعنی، آللاه دین صاحیبی دیر و محمد (ص) حضرتلری، خبرچی و ائلچی دیر. ائلچینین ایشی، وظیفه‌سی، خبری، ددغرو دوزگون گتیریب، توپلوما یئتیرمک دیر.
اگر همن ائلچی، خبری، آللاهین یوخ، کندی سوزله‌ری ایله آچیقلاییرسا، بو آچیقلاما، اونون کندی دوشونجه‌سی، آللاهین وئردی‌یی خبرلردن دیر. دین و آللاهین دینی، سوزو دئییل. بونلان دولایی دا اونا "حدیث" گ، تورکجه سی یئنی و تازه دئییلیر. چون، آللاهین سوزوندن سونرا دئییلمیش دیر.
بونلان بئله کی محمد حصرتلری، وحییه و آللاها هامیدان داها یاخین دیر، آمما محمدی حصرتلرینین سوزولری، آللاهین سوزو دئییل.
مثلن، حضرت محمدین (ص) قورآن اوزرینده، قورآن آیه‌لریندن علاوه سوزله‌ری و دانیشدیقی وارسا، او حضرتین اوز نظری و دوشونجه‌سی دیر. دین و دین صاحیبینین نظری، سوزو دئیل.
دین صاحیبینین نظری، هر نه‌دیرسه، قورآندا کی آیت‌لرده کی سوزجوکلرین تک به‌تکی دیر.
محمد حضرتلرینین، هر نه فرماییشی، او آیت‌لرده کی سوزجوکلرین اساسئندان علاوه اولورسا، او علاوه‌لر، دین دئییل. چون آللاهین و دین صاحیبینین اوزونون سوزو دئییل. بلکه محمد حصرتله‌رینین او سوزجوکلردن و قاوراملاردان آنلادیقی انلائیش، باخیش، دوشونوش، فیکیر، تفسیر و ایدراکی دیر.
دوزد دور کی محمد حضرتلری (ص) ایسلام دینین گتیریب. اما دین صاحیبی، اسلام دا، حضرت محمد (ص) دئیل دیر. الله دیر.
اگر محمد حضرتلری، الله‌ین وحی ایله ویریلمیش سوزونه و دینینه، بیر سوز اوز یانیندان، علاوه ادیرسه، داها او سوز، وحی دئییل. او، وحی‌دن علاوه سوز، او حضرتین، شخصی دوشونجه‌سی، ایسلام و دینین صاحیبینین سوزو حاقدا دیر. اونون شخصی و انسانلیقین او چاغدا کی دوشونجه چرچیوه‌سینده‌کی دوشونجه سی دیر.
نجه کی عیسی حصرتلرینین ده وحی دن علاوه، شخصی دوشونجه‌سی، آجیقلاماسی اولابیلر.
موسی حضرتلرینین ده شخصی آچیقلانالاری اولابیلر.
او بیری پیغمبر‌لرین ده شخصی آنلایئشلاری اولابیلر.
اونلارین شخصی آنلایئشلاری، اونلارین دیندن اولان، اونلارین شخصی تحلیلی، دوشونجه‌سی دیر.
بیرده بو وار کی عاغیللی دوشمن‌لر، عاغیلسیز دوستلار، یالانچی‌لار، چیخارچی‌لار، دین دوشمن‌لری، و ... هر نه یالان‌لاری، جعلیات‌لاری وار ایمیش، هامیسین حدیث‌لره ایله ریوایت‌لره یئرلشدیرمیش‌لر.
اگر حدیث‌لر ایله ریوایت‌لری و یالان تاریخسل حیکایه‌لری، ابسلام دینین ذاتیندان آیئرساق، قورآنا ال آتساق، هم دینین یوکو آزالاجاق، هم دینله یاشام راحاتلاشاجاق، هم موسلمانلار خورافه‌لردین، یالانلارین و جعلیاتین چنبریندن قورتاراجاقلار. همده ایسلام، ان باشداکی اولگو ایسلام کیمی، دوستلوق، راحاتلیق، رحمت و شفقت دینی اولاجاق. اینسانلار اونا عشق ایله یاناشاجاق‌لار.
بلکه‌ده مذهب ساواشلاری دا اورتادان قالخار و ایسلام دونیاسی یئنی شاهلانماق چاغین و اویقارلیقین یاشار.
هر حالدا، دین‌لر، توپلوملاردا، بیر اجتماعی قانون و مقررات دیرلار.
دین‌لر، جامعه وتوپلومون نظمی اوچون دورلر.
عجبا، دین‌لر، بو گونلرده، بو چاغدا ایش وئریر؟ ایش وئرمیر؟
بو سورولارا وئریلن جاوابلاری، هر چاغدا، او چاغین توپلوملاری ایله بیرئی‌لری و دوشونجه لری بویدا بللی ادرلر.
مثلن، کانادا و آمریکادا، منیم ایندیکی یاشادیغیم یئرلرده، هابئله اروپادا دا، دین توپلومسال سونوجا وارا بیلمیر. یئتیشه بیلمیر. توپلومسال قونولاری چوزه بیلمیر.
اونون اوچون، دین ضعیفله‌سه یا آرادان گئتسه بئله، دییرلر؛ هر کس گئتسین، اوز عبادتین ایله‌سین.
یعنی؛ دین، توپلومون ایشینه دیخالت اتمسین، دئییرلر. اما بو سوزلر، بیر یالان سوزلر دیر.
چون عینی حالدا، بو توپلارین بیر چوخوندا کیلیسالارین سایی، موسلمان ائولکه‌لرینده‌کی مچیدلرین ساییندان چوخ دور.
هر حالدا، آداملار کیلیسایا گئدیرلر. دینچی دوشونجه‌لرین آل وئر ادیرلر. سونرا دا، او دوشونجه‌لری، ائولرینده قویوب، ایداره‌لرینه، سیاست و دوشونجه مرکزلرینه گئتمیرلر.
بلکه همن دینچی دوشونجه‌لر ایله ایشلیر و او دوشونجه‌لر اوستوندن سیایت یاپیرلار.
یعنی؛ دولایی‌سی ایله ده اولسا، دین و دینسال گوروشلر، توپلومون اوستونده کی سیاست‌لری بللندیریرلر.
اصلینده، ایسلام فیلسوفلارینا باخساق، دین و دینچیلیک حاقدا ایکی دنه اونملی دوشونجه وار. یعنی؛ جیددی نظر، ایکی دنه دیر.
بیری، عمر خیامین دوشونجه‌سی دیر کی دییر؛ الله یوخ دور. قیامت ده یوخ دور. یاشام بودور کی وار. بوندان سونرا بیر یاشام اولمایاجاق. اونون اوچون یین. ایچین. کیفیزی چکین.
فارسین یاشام و دونیایا باخشی یون‌لری، فلسفه‌سی، دینلری بودور.
فارس دیللی، فارس دوشونجه‌لی توپلولوقلار، خیامین فلسفه‌سی یا دوشونجه‌سی اوستونده گیدیر.
یعنی؛ فارس‌لار "دم را غنیمت دان" دوشونجه‌سینده دیرلر. فارسلارین دوشونجه سینده، گلجه‌یه یئر یوخ. اونلار گلجه‌یه فیکیرلشمیرلر.
اوندان دولایی، گیچمیش، اونلارین خیاللاریندا دیر. گیچمیش، فارسلیق اوچون چوخ اونملی دیر. اونون اوچون ده، فارسلارین ان گوجلو، ان سئویملی چاغلاری، گئچمیشده دیر. هپ اونا دونمک، اورایا چاتماق ایستیرلر.
فارسلارین حیات فلسفه‌سینده، صاباحا، گله جه‌یه یئر یوخ دور. هر نه وارسا بو گون وار. آن‌دا، حالدا وار. صاباح و گله‌جک یوخ دور کی اونو دوشونسون‌لر، اونا برنامه توکسون‌‌لر.
گله جه‌یی دوشونمه‌دیی اوچون، فیکیر ورمه‌دیی اوچون ده، ایستر-ایسته مز، هر ساحه‌ده دالیه، گئریه قالان توپلوم اولمایا محکوم دور. بو، باخیش، عمر خیامین باخیشی دیر.
بونون قارشیسیندا، تورک‌اولان؛ ابو حامد محمد غزالی‌نین دونیایا باخیشی دورور.
غزالی دییر کی فلسفه و علمی ایله اللها یتیشماق اولماز.
بو آنلامدا، اللهی، عبادتینن، اورک ایلن، تعبد ایلن، تقلید ایلن تاپار، اونا ایله‌شیرسین.
عزالی بویورور کی؛ گوزون یوماجاقسین. اوزون، اوزونه دیجکسین کی محمد (ص) حضرتلری، بو سوزلری بویوروب. من او حضرتی، دوغرو دوزگون تانیر و اونون سوزلرینه ان ایچیمدن اینانیرام. اوندان دولایی دا آللاهین وارلیقینا اینانیرام. اونا تسلیم اولورام.
تورک فیلسوفونون باخیشیندا، آللاه، علم ایله، دلیل ایله ثابیت اولماز. آللاه، اینانج و ایچدن قبول ایشی دیر.
بو باخیشدا، گئچمیشدن ال چکه‌جکسین. اوندا اولان پیس حتتا یاخجی بیلدیگین ایشلریندن توبه اده‌جکسین. اونلاردان داها یاخجیسین ایشله‌مک ایچین، قیام ادیب، صاباحی و گله جه‌گی یاراداجاقسین.
چون سن یارادیجی و آللاهین روحونا صاحیب‌سین. آللها تای، سنینده خلق و ایجاد اتمک گوجون وار.
دونیایا بو باخیش دا، گئچمیش، گیچیب گیدیب. گئچمیش الیمیزدن چیخمیش. داها، دوغرو، یانلیشلاریمیزی ایصلاح اتمک ایمکانی یوخ دور.
لاکن، صاباحی و گله‌جه‌یی، ایندیدن و بوگوندن پیلانلامالی، ایشله‌مه‌لی و یاراتمالی دیر.
چون، بیر تورک شاعیر ده دیمیش، ای موللا، آلداتما منی، اونلار کی اوددا یاناجاق‌لار، اودو بوردان آپارارجاق‌لار.
یعنی؛ تورکون دونیا باخیشیندا، یارین‌لار، صاباح‌لار، گله‌جک‌لر وار.
موسلمان تورک اولاراق، او گله‌جه‌یه اینانمالیسین. او گله‌جه‌یی، ایراده‌ن ایله و ایسته‌دیین کیمی یاراتماق حاققین وار.
باشقا سوز ایله، تورکون باخیشیندا، گئچمیش و بوگون، اونم داشیمیز.
گئچمیش ده، هر نه ایمیش‌سن، هر کیم ایمیش‌سن، داها و ایندی اونملی دئییل.
صاباحی، گله‌جه‌یی، نیجه تاسارلامان و یاراتمان اونملی دیر.
بو باخیشدا، بیر چوخ دوولت-میللت‌لردن، بیر چوخ ساحه ده گیری‌یه قالمیش اولمامیزی قبول ادیب، توبه اتمک لازیم و صاباحی، او دوولتلردن و میللت‌لردن داها گوزل و سئویملی تیکمک و یاراتماق بیزیم الیمیزده دیر.
بو بیزیم سئچیمیمیز دیر کی ایره‌لی گئدک، یا گئری قالاق.
چون، تورکون و ایسلامین دونیا گوروشونده، جننت هابیله جهننم، گلجک‌ده اولاجاقلار.
بیز، تورک موسلمانلار اولاراق، بوگون، بو گونکو ایشیمیز، پیلان و تاساریلاریمیز ایله او گله‌جه‌یی، او جننتی، او جهننمی یارادیریق.
بوردان دیر کی من تورک ایله فارسین شیعه لیگینین سونوجلارینا و دیندن فرقیلی آنلایشلارینا واریرام.
منجه، بو آیریلیقلار، سونوجلار ایله دوشونجه‌لر، تورکلری فارسلاردا قئرماقا و آیئرماقا یئترلی دیرلر.
حورمتیم‌له
انصافعلی هدایت
No comments:
Post a Comment