کیتاب اوخومالییق: سومورگه‌چی‌لر و سومورگه‌لشتیریلن‌لر - 13
11.05.2022
سومورگه یئرله شدن سومورگه چیلیگه
بو صحیفه دن، بیر روحسال و فیزیکسل آشامالاردان دانیشیر کی اورا بیر سومورگه چی اینسانی (فرانسیز)، سومورگه یه کوچور و سومورگه ایله موخالیف اولسادا، سومورگه چی یه دونوشور. بو دونوشومف اینسانلارین عاییله دورومونا، ایش دورومونا، اخلاقسال اینانجلارینان و اونلارین گوجونه، هابئله ایش موحیطینه و یار یولداشلاردان دا آسیلیدیر. یازار بیر فرانسیز اینسانی فرض ادیر کی فرانسه دن ایش ائوپون تونسه گلیر و ایستر ایسته مز ک.وشوللار اونو سوموگه چس یه پئویریر. بو اورنگی، گونئی آزربایجان و ایراندا یاشایان تورک میللتینه پئویریرسک، بیر فارسین یا کوردون یا باشقا میللت لرین آزربایجانا یا تورک توپراقلارینا کوچمه سی و اوورادا بیر سومورگه چی کیمی ایشله مه سی حاقدا اولار.
سومورگه یه یئرله شیمجی دییه بیرآدام یوخ دور. چونکو یئرله شیمجی نییه تی قالماق دیر. اوروپالی لارا باغلی بیر دوروم دئییل، اوبیرئی ایسته سین یا ایسته مه سین، قوروملار(ایداره لر، شیرکت لر، مدرسه لر، اونیوئرسیته لر)، گلنکلر (عورفلر و عادتلر) و خالق اونو بیر آیریجالیقلی گورور.
عربلرده، بلوچلاردا، کوردلرده، تورکمن لرده، و بیر چوخ ائللرده، بیر خاریجه لی نی اوزاقدان گورمک له بئله، اونون گئییمیندن و پالتارلاریندان تانیماق اولار. اگر بیر فارس عربیستانا، تورکمنیستانا، بلوچیستانا یا کوردیستانا گئدیرسه، بو مللتلرین هر بیرئیی اونو گورچک، گئییمیندن تانیرلار. مع الاسف، آزربایجان تورکو کامیل حالدا آسیمیله و بئیین یئخاماسیندان گئچدیکلری ائوچون، گلنکسل پالتارلارین الدن وئریب و بیر هوییت سیز و کیملیک سیز حالا دوشوروبلر و فارسا بنزه یبلر. اونون ائوچون ده اگر بیر فارس آزربایجانا گلیر ایسه، او آنا دک کی آغزین آچیب دانیشمایئب، اونون سومورگه چی اولدوغونو بیلمک اولمور.
عجبا، آزربایجان تورکلوگونده بئله بیر حاضیرلیق وار کی یئنی دن ائوزونه عاییت اولان اسکی قیافتلرین و پالتارلارین گئیسین؟ تا ائوزگه بیرئیی گوررکن اونلاری تانیسین؟
اصلینده یازار ایستیر دئسین کی گئییم، هر بیر ائلین تاریخسل گلنک لریندن و کورلتوروندن بیر تیکه دیر و سومورگه چی ایله سومورلشتیریلن لری چوخ قولایجاسینا آیئرت اده بیلیر. اوزاقدان بئله اونو گوره رک، اونون بیر سومورگه دن اولدوغونو یا بیر سومورگه چی اولدوغونو درک ادر. و بیلر کی اوف بیزدن و بیزیم ائلدن دئییل. دوشمندن دیر و سومورگه چی دیر. مدن اوستون دور.
بیر سومورگه چی، سومورگه ده دوغولور ایسه یوخسا اورایا گلیرسه، او آندان ائوزونو سومورگه ده یاشایان اوروپالیلارین قونوموندا اولور. همن ایمتیازلاری و اوستونلوکلری اولور. او، همن آندان بیر سومورگه چی یه دوندو. نیه؟ پونکو، او موحیطینه دوغور یا گیریر. اورادا اونون بئینی یویولاجاق و بیر سومورگه چی یه دونوشه جک دیر. موحیط اینسانلاری ئونوشدورمک ده چوخ اونملی فاکتور دور. عاییله، ایش یئری، فامیل لر و اقربالار، دوستلار و ایشداشلار، اوکوللار، اونیوئرسیته لر و ... هره سی بیر موحیط دیر و ایستر ایسته مز، او موحیط لرین هره سی، بیر بیرئیی او بیریلردن فرقیلی، ائوزونه بنزه در. چون اینسانلار، هر موحطی دن بیر فرقیلی کیملیک آلیرلار. ایراندا بونا "نقش" دییه آد وئریب لر. توپلومسال پیسیکولوژی ده ایسه، فارس دیلینده "تاثیر متن در حاشیه" و هابئله "تاثیر حاشیه بر متن" دییه بللی دیر.
بونون آچیقلاماسی بئله اورلار کی: بیر نقاشی یا عکس تصوور ادین کی بویالار بیر بیرینین دیبینده دیرلر. هر بویا او بیری بویا ایله سینیری وار. آغ، قیرمیزی، قرهريال آبی، سازی، و ... . هر بیر رنگ، تک لیگین ده، بیر بوتون دور. آمما دیب دیبه گلنده، هر بیریسی نین ایشیقی، او بیری بویانین ایشیقینا اتکی بوراخار. مثلن، آغلا قیرمیزی بیر بیرینین دیبینده اولور ایسه، آغز قئرمیزیلاشار و قیرمیزی ایسه آغلاشار. هر هر بیریسی، او بیریسینین شفه قین منیمسه و اوندا ایشیق آلار، اونا ایشیق وئرر. اینسان توپلومودا بئیله دیر. اینسانلار، بیر موحیطده، ایستر ایسته مز، گئییملری، یئمک لری، جومله لری، دوشونجه لری، داورانیشلاری، رئآکسیالاری، بیر بیرینه یاخینلاشار. بیر بیرینه قووت وئرر. بیر بیرین ایصلاح ادر. بیر بیرین قوروپون مرکزینه یونلندیرر. اوردودا کی عسگرلر، اوکولدا کی چوچوقلار، اونیوئرسیته ده کی ائورنجی لرین چالیشمالاری و دیسیپلین لری فرقیلی اولور ایسه، فرقیلی اولورلار.
گلین بیر اویرنجی نی اونیوئرسیته ده، بیر نئچه دیپارتماندا فرض ادک. بو اویرنجی یاسالار دیپارتیمانیندا اولورسا، اوستادلار، دیپارتمانین بیناسی و اویرنجی لر اونلارین اوستونده اتگی بوراخاجاق دیر. اونلاری یاساچیلیقین زوراکی لیقینا ایناندیراجاق دیر. اگر همن آدام فلسفه دیپارتیمانینا گئدیرسه، بو سفرده، بو دیپارتیمانین بیناسی، اوستادلاری، اویرنجی لری آونا باشقا بیر اتگی بوراخار. قانونون یئری ضعیفلر. قانونلار اینسانلارین قویدوقلاری بیر یاسالاردیر و ئئییشمه سی ده قولای اولمالی دیر. ایندی، بو حقوقدان فلسفه یه گلمیش بیری، چکیشگییه موبتلار اولور. ذهنی حووقوقلا یئخالانمیش بیری، فلسفه ایله چلیشگییه دوشر. قبول اده مز. دایانازو دئییشمه سی زامان آلار آمما اوکولداشلاری، خوجالاری، حتتی بینا و حتتا بینانین ائوزرینده کی اوکولون آدی بئله اونون اوستونده اتکیب بوراخاراق، اونو دونوشدورر. البته اودا، آزدا اولورسا، اوکولداشلارینا اتکی بوراخار. بو دورمون فارسلارین دئدیگی توپلومسال ایکی یونلو اتکی بوراخماق پیسیکولوژی دیر.
یازار یازیر: بو سومورگه چی نین بیر تمل پرابلئمی وار. اورا بیرئیسل ائوزگوورلوک ایله ایشینین سوروملوقو مسئولییه تی آراسیندا قالماسی دیر. یعنی، ایش اونلا، اونون آزادلیقینین آراسینا گیریر. بو بیرئی بیر ایش اوچون گلمیش دیر آمما او زاماندان کی بو ایشه و سومورگه ده گیریش دی، سومورگه چیلیقه دونوشمه سی باشلار. ایش اونو بو یونلده ایته لر.
بونا بنزر کی بیر بیرئی پولیسده ایشه آلینیر. او ایشدن ائونجه، اینسانلارین بیرئی حاقلاریدان مودافیعه ادرمیش، سایقی قویارمیش. پولیسی قانونلاری قیسیتلایان گوچ آنلار و آنلاتیرمیش آمما پولیسه گیرن آندا، دئییشمه یه باشلار. باشلاردا پولیسی اوجور ایش لری ایله موخالیفت ادر آمما تعلیم سوره جینده، حوجالارین اتکیسینده، بینانین اتگیسینده، یازیلارین اتکیسینده، یونیفورمانین اتگیسینده، یئمکلرین، ایچه جکلرین، دوستلوقلارین، پولیسلردن گلن کوتو خبرلرین، اتکیسینده، پولیسلرین ائولورومه خبرلرینین اتکیسینده، هر آن داها چوخ دئییشر. بلکه بیر گون گلر کی ائوزونه و پولیسه، انسانلاری وورماقی، حاق بیلر و اونلارین حاقلارین اللریندن آلماقی بئله، اونلار ائوچون بیر لوطوفده گورر. حتتی قانونو، آزادلیقی و ... ائلشدیرر کی نه دن بیرئی لره یا توپلوما بو قدر ائوزگورلوک وئریلیب کی دییه سورا بیلر. بو پولیس، ایشداشلاریندان حیمایت گورور . هر گون داها شیدده ته بونه لیر. حتتی بیر گون گلیر کی بیردی لرین ایشکنجه سینه بئله باشلار و ایچی هئشده سیزیلداماز. بلکه ایشکنجه نی توپلومسال کار ائوچون بیر فایدالی و لازیم یول یونتم بیلر. بیر کز کی بو یولا گیردی بو ماجرانین کوشوللارینی رد اتمک اولماز و آردی گلجک و درینله شه جک دیر.
اگر بو سوموگه چی، سومورگه ده دوغورسا یا بورا یئنی گلمیشسه، سومورگه چیلیک حاقدا گرچکدن خبرسیز اولسا بئله، او گئنه بو قوشوللارا معروض قالار. یانی باشقالاری اونون ائوزرینده بو اتکیله ری بوراخلادیرلار.
بیر کاچ سورو: اگر بیر سومورگه چی، ایشینین ایچینده و سونرا، (اویرتمن، دین خوجاسی، اونیوئرسیته خوجاسی، پولیس، بانک ایشچیسی، بلدییه ایشچیسی، عدلییه ایشچیسی، زیندان ایشچیسی، و ...) سومورگه چیلیگین آنلامین، سومورگه ایله سومورگه لشتیریلن لرین ایگیسینی قاورادی (آنلادی)، عجبا کندی قونوسونو دئییش دیرر می؟
عجبا ایشینین دوغال آیریجالیق لانین اولماسین گوردو، و اونون سونوجوندا گوردو کی سومورگه لشتیریلن لر چوخ چیتین دورومودا یاشیر و سفالت ده دیرلر، بونو تایید (اونای) اده جک یا رد اده جک دیر؟
عجبا بیر قسبچی و ایشغالیچی و آشیری (ایفراطی) ائوزگور اولاراق، سوموگه نین گرچک صاحیبله رینه اولان ظولمو و عدالتسیزلیکی اونایلییه جک می یوخسا رد اده جک می؟
اگر بو سومورگه چی تکجه بیر سورونوو کندیندن سورسا: نه دن سومورگه اینسانلاری ائوز دیلله رینده یوخ، منیم دیلیمده یاشاماغا زورلانیرلار؟ دییه دوشونور سه، اونون صف و یئر دئییشمه سینه کیفایت ادر. اگر مئوقئعین دئییشدیریرسه، عجبا فارسلیقی، فارس سومورگه سینی، و سیاستله رینی محکوم ادر می؟ عجبا بو ایلیشگینی ظولوم و عدالتسیز بیله جک می دیر؟ و اونا قارشی عوصیان بایراقین قالدیراجاق می?
عدالت سوزوم گلینجه، بونو سورمالییق کی عدالت یانی نه مه نه؟ منجه، ایچی بوش و بئیین یئخایان بیر سوزجوک دور. ساده جه، او سوز له، آشاغادا کی اینسانلاری قولایجاسینا تاولاماق اولار. نییه کی عدالت قاورامینین آنلامی و ایچی، دئییشن بیر قاورام دیر. توپلومدان توپلوما، آدامدان آداما، بیرئی دن بیرئیه و هابئله کار و زیانلا گورا دئییشن بیر آنلام دیر. آشاغا طبقه نین بو قاوراما اینانماسی گرکیر. چون ائوزونون گوچو یوخ دور. بو قاوراما دایاناراق، کندینه بیر سیغیناجاق آرار.
منجه، اگر توپلوملارا، و بیرئی لره یاسا وئریلیرسه و یاسالا هامییه عاینی پوج ایله اتگی بوراخیر و ایجرا اولورسا، داها یاخجی دیر. "عدالت" سوزو و قاورامی "عشقه" بنزیر. هر کیمین اوندا، بیر آنلامی وار. پون هر بیرئیین ایچین و باخیشین، همده بوتوولولوکده آچلیقلامایا چالیشیر. یانی، بیر دویقو کیمی دور. ایچده، بیر بوشلوق دور. آچلیقا بنزر.
بیرداها سورو: زمان ایچینده، ایرایجالیقلار درینله شیر و غیر مشروعلوق چوخالیر. سومورگه چی نین میلی باخشیلاری آلتیندا ، سومورگه چی ائوزونو سومورگه چی گورورمو و سومورچه چیلیگی منیمسیه جک می دیر؟
عجبا، سومورگه چی بو باخیشلا و آنلاما گلیب، کندی کندینی محکوم اده بیله جک می دیر یوخسا تایید اده جک می؟
هر بیر فارس، پانفارس و پان ایرانیست بو سورولاری کندیندن سورمالی و اونلارا جاواب وئرمه لی دیر تا بللنسین کی اونون موضعی نه دیر؟ او، بیر سوموگه چی دیر یوخسا بیر سومورگه قارشئتی دیر؟ سومورگه چیلک دوشونجه سین اونایلیر یوخسا رد ادیر. بونلارا جاواب دا، هم اوز ایله صمیمی اولمالی، همده ایکیلی ایستانداردلاردان اوزاق دورمالی دیر. منجه، رو سورولارین ایچینده بیر سورونون یئری بوش قالدی. او دا بو دور کی، اگر سومورگه چی ایله سومورگه لشتیریلن لرین یئرین، بئینیمیزده دئییش دیرسک، راضی اولاریق کی سومورگه لشن لرین دوروموندا قالاق؟ راضی اولاریق می کی بیزدن گوجلو بیرلری بیزیم توپلومسال و میللی یاشام حاققیمیزی الیمیزدن آلسین و مجبور اتسین که کندی قانون و گلنگ لریمیز ایله یوخ بکه زورلونون قانون و گلنکلری ایله یاشایاق؟ بونو قوبللاناریق می؟
کندینی اینکار ادن سوکورگه چی
اگر بیریسی سومورگه یه گلیرسه و همن سومورگده ایشینه باشلارسا، اونون سومورگه یانلی اولماسی حتمنی دئییل. نییه کی اونلارین ایچینده ده یاخجیلاریدا اولابیلر کی سومورگه چیلیگی رد ادر. بونون یانیندا سومورگه دوشونجه سی ساده بیر دوشونجه دئییل بلکه یاشانان دورومون هامیسی بیرلیکده دیر.
مثلن بیر کورد، ارمنی یادا بیر فارس والی یا اوستادار، فرماندار، بخشدار، شهردار، ششهر شورا عوضوو، مجلیس نوماینده سی، پولیس کوموتانی، ایطیلاعات مودورو، هر هاکی بیر ایداره نین مودورو یا ایشچیسی، اونیوئرسیته خوجاسی یا رئیسی، بانک ایشچیسی، خسته خانا ایشچیسی، حکیم، باش حکیم، سوپورگه چی و ... اولاراق آزربایجان گلدی و همن ایشنه باشلادی. بونلارین ایچینده بیر نئچه آدام تاپیلا بیلر کی سومورگه یانلیسی اولماسین لار آمما من یازارین بو جومله سینه اصلا اینانمیرام. ایراندا بیریسی دو.ولت ایشرینه گیریر ایسه، سومورگه چی اولماسی حتمی دیر. مومکون دور سومورگه چیلیک دوشونجه سینه، ظاهیرده و دیلینده، قارشی چیخا آمما آمما اونون یاشامی بوتونلوگونده سومورگه چی کیمی دیر. بلکه سومورگه چییه بئله دونوشر. اگر بو آدام صومورگه لشتیریلمیش میللت لردنسه و بیر دوولت ایشینه آلینیبسا، یوزده یوز، سومورگه چی دیر و سومورگه چیلردن داها آجیماز دیر. پونف اونون ایچینده بیر بوشلوق وار. او بیلیر کی سومورگه دوولتی تونو فارس تانیمیر. بلکه اونو بیر تورک، عرب، بلوچ، لور، گیلک، مازن یا کورد تانیر. بلکه ده گوز آلتیندا اولدوغونو بئله دوشونور. بونون ائوچون، داییما چالیشیر ائوزونون بفادارلیقین ایثبات اتسین. بونا گورادا داها قددارلیق ادیر. چون هپ، ائوزونه، هابئله اوستونده کی لره شک ایله باخیر و یاناشیر. ائوزونون بیر تورک یا عرب یا ... اولاراق، نئجه او سیستیمده اولماسینی بئله مشروع گورمور و سورقولور. یئنی ایشین گوجو، ایش، مسئولییتی،، دوستلارینین فارس یا فارسچی اولماسی، سومورگه چیلر ایله گل گئت انمه سی و ... اونلارین بئیین لرین یئخاییر.
یازار دییر: سومورگه چینین قارشیسیندا نئچه سئچه نک لر وار:
بیر- سومورگه چیلیگی رد اتسین. مثلن، بیر یئرلی، یئرلشمیش یادا سومورگه چی اویرتمن اولور. تورک ایلینده اوکوللاردا درس وئریر. بو کافی دیر باخسین، گورسون تورکلرین بیر چوخو درسین باشا وئرمیر. یا درسده ضعییف دیرلر. اگر او "نیه" دییه سورسا و جاواب آختارسا، گورر کی "فارس" بونلارین دیلی دئلل آمما بو دیلی اوخوماغا زورلانیبلار. نه دن؟ چون سومورگه چی لر بو دیلی تورکلره زورادیرلر. او حالدا کی بونلارین فارسجانی بیلمه یه احتیاجلاری یوخ دور. تورکلردن نئچه سی بیر فارسلار ائوله نجکلر؟ نئچه سی فارسیستاندا ایش آختارا؟ نئچه سی فارسیستاندا اونیوئرسیته یه گئتمک ایستر؟
اویرتمن، بو سورولالی جاوابلارسا، بو سونوجو آلار: اگر فارسلار سومورگه چی اولماسالار و منده اونون الینین ماشیاسی اولوب، بو اوشاقلارین بئینین یئخاماسام، اگر فارس سومورگه چیسی تورکلرین ائلینده یاتیریم یاتیرسا و ایش یاراتسا، بونلارین گوچمه یه احتیاجلاری اولماز. فارسلاری گورمه ین آداملار، فارسلار ایله ائولنمزلر. اگر بیر ن اگر سومورگه چی تورک لرین توپراقلاریندا، تورکجه ده اونیوئرسیته قورارسا، تورکلر نه دن سوموگه چیلرین یا باشقا میللتلرین توپراقلاریندا درس اوخوماق ائوچون گئتسی.
بوردان بللی اولار کی سومورگه چی تمللی یالانلار ائوزوندن فارس دیلینین سومورگه چی یئری ائوچون یالان نه دن لر یارادیر و اینسانلاری او یالان نه دنلرین قبولونوا زورلور. بو همن "برئین واش" یا بئیین یئخاماق دیر.
بو اویرتمن، بو سونوج و آراشدیرما ایله، سومورگه چیلیکین آنلامین قاورار. اونو سومورگه یه ظولوم ببللر. اگر اونون اینسانا، اخلاقا، ائشلیگه اینانجی وارسا، سومورگه چیلگی رد ادر. حتتا اونلا قارشی قارشییه دورار.
یازار بئله ایضاح ادر:سومورگه چیلیگی رد ادر. یادا ائوز آنا توپراقینا دونر. قالیرسا، اونلار موجادیله ادر.
چوخ نادیر اولاراق، تصادفلا بیر ایش آختاران یا بیر ایی نیتلی، بورایا گلیرلر. یاتیریمجیلار ایی نیتلی دیرلر. بونلار سومورگه نین دورومون بیلدیکدن، اونلار سومورگه نین دوروموندان آز شاشیریرلار. اونلار سومورگه یه گلر گلمز، چوخ سایدا دیلنچی لری گورور، کاسیبلارین حدسیز سینیرسیزلیقین گورور، یاری چیلپاق دولاشان جوجوقلاری گورور، جور به جور خسته لیکلرین یایقین دیر، چوپلوکلردن یئمک آختاریرلار، قبیرلرده یاتیرلار، کوپرو آلتیندا گئجه نی صاباح ادیرلر. بونلار بو دورمو گوردوکدن شاشمیرلار. چون بورا گلمه دن ائونجه دن بو دورومدان خبرلری واریدی.
یازار "سئنئقلیق" قائرامین اورتایا آتیر. نه دئمک؟ یوخسوللوقو گوره جکسین. اونو آلدیرما. چوخ گئچمه دن اونا آلئشیرسان (عادت). بو آدام بونو گورجک، عوصیان ادر. همن آنا یوردونا دونمه یی دوشونر. اگر سوزلشمه نین (قرارداد) سونونا قدر قالمالی اولورسا، یوخسوللوغا و هر بیر گئریلیگه آلیشماق اولاسیلیقی یوخاری دیر.
فرض بو دور کی ایران سومورگه چیلیک دوولتی، جاوانلارا دئییر، سن اگر ایستیرشن طیب اوخویاسان، منله سئوزلشمه لیسین کی دوکتور اولاندان سونرا، بیر نئچه ایل، من دئدیگیم یئرده ایشلییه سن. جاوانین "قبولدان" باشقا بیر چاره سی یوخ دور. حکیم یا حکیمه اولور. بورادک، سومورگه چی لر اونو بئینین یئخامیشلار. اونو بیر شوموگه چی یانلی و مودافعینه پئویرمیشلر دیر. بو حکیم، سومورگه لردن بیرینه گئدر. اوردا اینسانلارین سفالتی ایله قارشیلانیر. دونمک ایستر آمما سوزلشمه سی اونا ایذین وئرمز. اوردا قالاراق، بیر قاچ ایلین ایچینده، سومورگه نین دورومونا آلیشیر. گئریلیک لرین هامیسین بیر سومورگه چی کیمی دوغال گورور. آلیشیرکنده، او توپلومون زوراکیلیقلارین سومورگه چیلرین گوزوندن و الیندن یوخ، بلکه سومورگه لشتیریلن لرین دوغال یاشامیندان بیلر. سومورگه چی لری یوخ، سومورگه لیله رین گوناهی، بئیین لرینین گئری قالماسی، سویلاریندان گلن بیر یئته نکسیزلیک، بیر یاشام طرزی، بیر کولتور کیمی قاوراملارا باغلا و سومورگه چی نی تبرئه ادر.
بعضی زامانلار، یاتیریمجیلار، بورادا بیر آز قالاندان سونرا، اورلانی ائوزونه لاییق گورمز و اورادان داشینیر. سومورگه چینین اکونومیک، سیاسال و اخلاقی "ایسکاندال"نی (آبئریسیزلیقی) گشف ادر و اونا عادت اتمز(اونوتماز) و یورتداشلاری، ایشداشلاری کیمی سومورچه چی اولمازلار. بونلار ایسه، سومورگه چیلی قبول اتمز و آند ایچه رک سومورگه ده قالار.
انصافعلی هدایت
تورنتو - کانادا
11.05.2022
Comments
Post a Comment